Codzienność prawników zajmujących się kompleksową obsługą prawną inwestycji budowalnych to tworzenie i opiniowanie projektów umów o roboty budowlane. Chodzi tu zarówno o umowy pomiędzy inwestorem a generalnym wykonawcą, a także umowy pomiędzy wykonawcami, podwykonawcami i dalszymi podwykonawcami. Jedynym z najbardziej newralgicznych elementów takich umów są postanowienia o karach umownych. Pewnym standardem jest zastrzeganie „kar umownych za opóźnienie” (rzadziej zwłokę) w wykonaniu obowiązków niepieniężnych (oddanie frontu robót, całościowe wykonanie przedmiotu umowy itp.). Często pojawiają się postanowienia, w których zastrzeżono karę umowną za opóźnienie w wykonania obowiązku niepieniężnego, a jednocześnie w tej samej umowie karę umowną „za odstąpienie” którego przyczyną jest już raz „karane” opóźnienie. Kary te są zastrzegane kwotowo lub jako procent całościowego wynagrodzenia brutto. Jednak poprawność jurydyczna tego typu postanowień wymaga dużej precyzji po stronie prawników redagujących tak skonstruowane umowy, oczywiście w zgodzie z rzeczywistą wolą stron.

TYPOWE KONSTRUKCJE W UMOWACH O ROBOTY BUDOWLANE DOTYCZĄCE KAR UMOWNYCH ZWIĄZANYCH Z OPÓŹNIENIEM I SKUTKAMI OPÓŹNIENIA

Niemal w każdej umowie o roboty budowlane można znaleźć postanowienie, zgodnie z którym „wykonawca zapłaci zamawiającemu karę umowną X za każdy dzień opóźnienia w oddaniu przedmiotu umowy lub etapu”, a jednocześnie takie, z godnie z którym „w przypadku opóźnienia przekraczającego X dni w oddaniu przedmiotu umowy, zamawiający uprawniony jest do odstąpienia od umowy i naliczenia kary umownej Y”. Takie konstrukcje umowne mogą budzić wątpliwości co do ich skuteczności, bowiem ich prosta wykładnia prowadziłaby do wniosku, iż zastrzeżono dwie kary umowne w istocie za tożsame zdarzenie stanowiące nienależyte wykonanie umowy. Poadto, tradycyjnie uznawano odstąpienie od umowy jako oświadczenie woli niweczące umowę od początku, tak jakby nie została zawarta, co musiałoby oznaczać, iż takie oświadczenie uchylałoby „od początku” także postanowienia o karach umownych zastrzeżone w umowie.

W takich konstrukcjach umownych koncentrują się skomplikowane zagadnienia prawne o podstawowym znaczeniu dla prawa zobowiązań takie jak:

  • skutki odstąpienia dla umów o charakterze ciągłym dla zastrzeżonych w tej umowie kar umownych,
  • kara umowna a kara gwarancyjna,
  • kumulacja kar umownych związanych z jednym naruszeniem umowy, w szczególności polegającym na niedotrzymaniu terminu wykonania robót i odstąpieniem o umowy wywołanym niedotrzymaniem 
  • terminem wykonania robót,

które to problemy prawne wymagają dokładnej oceny w fazie tworzenia umowy o roboty budowlane.

KARA UMOWNA ZA OPÓŹNIENIE, KARA UMOWNA ZA ZWŁOKĘ A KONCEPCJA KAR GWARANCYJNYCH

Już samo wyrażenie „kara umowna za opóźnienie”, powszechnie stosowane w umowach o roboty budowlane, może budzić wątpliwości. Tradycyjnie w języku prawnym (język ustaw) i w języku prawniczym (język analizy prawa) za opóźnienie uznaje się każde niedotrzymanie terminu, niezależnie od przyczyn z jakich wystąpiło (także niezawinione, czy szerzej – z przyczyn niedotyczących dłużnika). Natomiast kary umowne są szczególną formą odszkodowania za zawinione niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy. Zestawienie tych wyrażeń może skutkować powstaniem sprzeczności, wymagającej rozstrzygnięcia z użyciem narzędzi wykładni oświadczeń woli (art. 65 kc). Celowe jest unikanie tych wątpliwości już na etapie redagowania umowy.

Trafnie bowiem zauważono w nauce prawa, iż samo zastrzeżenie w umowie, że kara należy się „za opóźnienie” nie oznacza jeszcze, że chodzi tu o każde opóźnienie, a więc także to niezależne od winy dłużnika1. Cytowany autor trafnie zauważa także, iż – tak samo jak w praktyce błędnie używane jest pojęcie „odsetki za zwłokę” czy „odsetki zwłoki”, mając na myśli odsetki za opóźnienie, tak też nic stanowczego nie wynika z tego, czy strony posłużyły się w umowie terminem kara umowna za zwłokę czy za opóźnienie2. Opóźnienie nie jest jednolitym terminem prawnym i tam, gdzie ustawodawca chce obarczyć dłużnika skutkami opóźnienia także wtedy, gdy nie ponosi on za to opóźnienie odpowiedzialności, stanowi o tym wprost (art. 481 § 1 kc)3. Tak samo powinny uczynić strony umów cywilnoprawnych.

Natomiast podmioty uprawnione do naliczania kar umownych dążą do unikania formuły „kary umowne za zwłokę”, obawiając się szerokiego powołania na brak zawinienia po stronie podmiotu, który potencjalnie może nie dotrzymać terminu.

W przypadku sporu sądowego, będą istniały w takim wypadku argumenty by zwalczać „karę umowną za opóźnienie” wykazując brak zawinienia po stronie podmiotu wobec którego naliczono karę umowną, oczywiście jeżeli taka była wola stron (tzn. by kara taka była karą umowną w tradycyjnym, prawnym rozumieniu tego pojęcia, mimo użycia wyrażenia „opóźnienie”).

Natomiast jeżeli wolą stron byłoby naliczania kar umownych za czynniki niezależne od winy, w tym za opóźnienie rozumiane jako każde niedotrzymanie terminu, w istocie tak zastrzeżona „kara umowna” oznaczałaby tzw. karę gwarancyjną. Kary gwarancyjne dopuszczane są w praktyce obrotu gospodarczego i orzecznictwie sądów powszechnych, jednak w istocie karami umownymi w kodeksowym znaczeniu tego pojęcia nie są. Kary gwarancyjne to opłaty za naruszenia umowy nakładane także w przypadku, gdy przyczyna naruszenia umowy wynika z przyczyn, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.

MOŻLIWOŚĆ DOCHODZENIA KAR UMOWNYCH ZA OPÓŹNIENIE W PRZYPADKU ODSTĄPIENIA OD UMOWY O ROBOTY BUDOWLANE

Tradycyjnie uznawano oświadczenie o odstąpieniu jako niweczące umowę od początku, tak jakby nigdy nie została zawarta. W toku procesów o zapłatę kar umownych po odstąpieniu, podmioty broniące się przed karami często podnosiły twierdzenie, iż skoro umowę należy uznać za niezawartą od początku to także zniweczono postanowienia o karach umownych. W orzecznictwie sądowym dominuje jednak stanowisko odmienne, oparte na wykładni art. 494 kc. W szczególności Sąd Najwyższy w szeregu wyroków wskazał, iż wykonanie uprawnienia do odstąpienia od umowy nie pozbawia odstępującego roszczenia o zapłatę kary umownej zastrzeżonej na wypadek uchybienia terminowi spełnienia świadczenia niepieniężnego4. Cytowany Sąd wskazał także, iż wykonanie prawa odstąpienia od umowy wzajemnej znosi prawa i obowiązki stron należące do jej istoty, natomiast wywołuje nowe roszczenia określone w ustawie oraz nie znosi odpowiedzialności z tytułu zastrzeżenia kary umownej5. Poglądy takie wyrażano wprost na tle sporów dotyczących umowy o roboty budowlane6.

Oczywiście w orzecznictwie pojawiały się poglądy odmienne, ale na obecny stan orzecznictwa sądów najwyższych rzędów zdecydowanie dominuje stanowisko powyżej scharakteryzowane, w szczególności gdy strony wprost taki skutek uregulowały w umowie.

KUMULACJA KAR UMOWNYCH ZA TE SAME NARUSZENIA NA TLE OPÓŹNIENIA I ODSTĄPIENIA Z UWAGI NA TO SAMO OPÓŹNIENIE

Gdy w umowie o roboty budowlane zastrzeżono karę umowną za niedotrzymanie terminu i jednocześnie „za odstąpienie” związane z niedotrzymaniem terminu, naliczenie tych dwóch kar dotyczy niewątpliwie tożsamego naruszenia u źródła, tj. tego samego niedotrzymania terminu. W orzecznictwie i nauce prawa dopuszcza się kumulowanie tak skonstruowanych kar umownych, ale ponownie dużo zależy od prawidłowego zredagowania umowy o roboty budowlane. Zwrócił na to uwagę Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 12 czerwca 2015 roku7.

Celowe jest określenie w umowie o roboty budowlane skutków odstąpienia dla wcześniej naliczonych kar umownych. Wymaga to uwzględnienia ekonomicznego w zakresie kalkulowania wysokości kar umownych. Trafne wydaje się stanowisko postulowane w doktrynie, by dążyć do takich konstrukcji umownych, zgodnie z którymi kara umowna za opóźnienie do czasu odstąpienia byłaby zaliczana na poczet kary umownej za odstąpienie, jeżeli równocześnie w umowie przewidziano dwie kary umowne. Interesy stron umowy będą w tym zakresie oczywiście sprzeczne.

KARY UMOWNE ZA OPÓŹNIENIE I KARY UMOWNE ZWIĄZANE Z ODSTĄPIENIEM OD UMOWY – KONIECZNA PRECYZJA W REDAGOWANIU POSTANOWIEŃ UMÓW

Przedstawione powyżej poglądy prawne wskazują, że redagowanie umów o roboty budowlane w zakresie konstrukcji kar umownych, w szczególności tych związanych ze zwłoką/opóźnieniem i odstąpieniem od umowy wymaga dużej precyzji. Sąd Najwyższy w przytoczonym orzecznictwie wskazał na doniosłą rolę woli stron przy konstruowaniu tego typu postanowień. Oczywiście w tym zakresie diametralnie różne powinny być kierunku ochrony interesu tego od kogo kary umowne mają być naliczane i tego, który jest uprawniony do naliczania kar umownych.

Oczywiście podmiot uprawniony do naliczenia kar (umownych, gwarancyjnych) będzie dążył do jak najszerszej kumulacji kar umownych, a przede wszystkim do uniezależnienia możliwości naliczenia kar od przypisania winy naruszycielowi. Tak konstrukcja oznacza w istocie posłużenie się formułą kar gwarancyjnych (opłat za naruszenie umowy z przyczyn niezawinionych przez dłużnika). Wada jednak takiej konstrukcji jest taka, iż nie jest ona uregulowana wprost w przepisach kodeksu cywilnego, co może oznaczać niepewność oceny prawnej tej konstrukcji przez konkretne sądy orzekające, w szczególności gdy będzie ona skrajnie jednostronna.

Natomiast podmiot potencjalnie zobowiązany do zapłaty kar umownych będzie dążył do ograniczenia postanowień o karach umownych (tym bardziej o karach gwarancyjnych) w umowie, dążąc w szczególności do jak najwęższego ich zakresu, niemożności kumulacji i jednocześnie do poprzestania na konstrukcji kar umownych, a nie kar gwarancyjnych, ponieważ daje mu to możliwość obrony w procesie o zapłatę kar umownych poprzez wykazanie braku zawinienia (tzn. przyczyn niedotrzymania terminu za które nie ponosi odpowiedzialności).

PODSUMOWANIE

Postanowienia o karach umownych „za opóźnienie” i „za odstąpienie” z przyczyn związanych z opóźnieniem, to konstrukcje które pojawiają się niemal w każdej umowie o roboty budowalne. Wbrew pozorom, pod względem jurydycznym nie są to instytucje proste. Wymagają dużej precyzji, by zrekonstruować rzeczywistą wolą stron i wyrazić ją w prostych formułach językowych. Brak precyzji w tym zakresie może oznaczać poważne konsekwencje, zarówno dla podmiotu który miał naliczać kary umowne, a niejednokrotnie dużo poważniejsze dla podmiotu przeciwko któremu miałyby zostać naliczane kary umowne.

Jeżeli strony chcą posłużyć się szczególna konstrukcją kar gwarancyjnych, powinny to wprost wyrazić w umowie. Konstrukcja „kary umownej za opóźnienie” może oznaczać i tak karę umowną za zwłokę, bowiem kara umowna jest formułą odpowiedzialności za zawinione niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy.

Wydaje się, że aktualnie za dominujące należy uznać stanowisko, zgodnie z którym odstąpienie od umowy o roboty budowlane w oparciu o przyczynę związaną opóźnieniem nie niweczy możliwości naliczenia kar umownych za opóźnienie do czasu odstąpienia, tym bardziej jeżeli strony wprost przewidziały taką możliwość. Jeżeli strony tak postanowiły, kary umowne za opóźnienie i za odstąpienie wywołane odstąpieniem mogą być kumulowane, jednak w doktrynie postulowanej jest takie redagowanie umów, by karę umową za opóźnienie zaliczać na poczet kary umownej za odstąpienie wywołane opóźnieniem, jeżeli jednocześnie w umowie zawarto takie dwie kary umowne.

Brak precyzji w tym zakresie może oznaczać negatywne skutki w toku potencjalnego procesu dotyczącego kary umownej lub wynagrodzenia umownego, w przypadku potrącenia kary umownej z wynagrodzeniem umownym.

O prawidłowym redagowaniu umów o roboty budowlane pisaliśmy także tutaj.

***

1 M. Lemowski (w:) M. Gutowski (red.), Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 450-1088, komentarz do art. 483 kc dostępny w SIP Legalis.

2 Tamże.

Tamże.

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 2012 roku, sygn. akt V CSK 512/11, SIP Legalis nr 577257.

5 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 czerwca 2005 roku, sygn. akt V CK 105/05, SIP Legalis 124562.

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 października 2005 roku, sygn. akt IV CSK 157/06, SIP Legalis 80581.

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 czerwca 2015 roku, sygn. akt II CSK 585/14, SIP Lex 1793694.