Zasady działania cesji wierzytelności wydają się proste – zgoda dłużnika na przelew wierzytelności co do zasady nie jest wymagana, należy jednak zawiadomić dłużnika o przelewie, aby spełnił świadczenie na rzecz nabywcy wierzytelności. Trzeba również pamiętać, że w przypadku przelewu wierzytelności stwierdzonej pismem, konieczne jest sporządzenie pisma potwierdzającego, że umowa przelewu została przez strony zawarta.
Co jednak w przypadku, gdy do cesji dochodzi już w toku postępowania sądowego lub egzekucyjnego? Czy stwierdzenie przelewu pismem jest wystarczające? Kto może skutecznie dochodzić wierzytelności i na jakich zasadach?
Poniżej prezentujemy odpowiedzi na postawione pytania oraz wskazówki dla cesjonariusza i cedenta.
Chwila doręczenia pozwu
W sytuacji, gdy strony zawierają umowę cesji wierzytelności, co do której już toczy się postępowanie sądowe wszczęte przez zbywcę wierzytelności, kluczowym momentem jest chwila doręczenia pozwu pozwanemu. O ile moment ten kojarzy się głównie z wystąpieniem stanu zawisłości sporu, a zatem zakazem wytoczenia powództwa o to samo roszczenie pomiędzy tymi samymi stronami, o tyle jest on istotny także dla oceny dopuszczalności zmiany podmiotowej po stronie powodowej.
Omawiany skutek doręczenia pozwu reguluje art. 192 pkt 3 kodeksu postępowania cywilnego, zgodnie z którym z chwilą doręczenia pozwu zbycie w toku sprawy rzeczy lub prawa, objętych sporem, nie ma wpływu na dalszy bieg sprawy; nabywca może jednak wejść na miejsce zbywcy za zezwoleniem strony przeciwnej.
Przyjmuje się, że ww. przepis nie wywołuje żadnych skutków w sferze prawa materialnego (np. rzeczowych), lecz tylko skutki procesowe.
Kontynuacja postępowania z udziałem dotychczasowych stron i prawomocność rozszerzona
Po pierwsze wskazać należy, że w przypadku cesji wierzytelności już po doręczeniu pozwu, zbywca wierzytelności może w dalszym ciągu dochodzić tej wierzytelności na drodze postępowania sądowego. Wydane orzeczenie obejmuje zatem dotychczasowe strony, ale odnosi ono bezpośredni skutek wobec nabywcy, co określa się mianem tzw. prawomocności rozszerzonej. Oznacza to, że sąd nada klauzulę wykonalności na rzecz nabywcy. Zgodnie z art. 788 § 1 kpc przejście uprawnienia należy wykazać dokumentem urzędowym lub prywatnym z podpisem urzędowo poświadczonym. Jeżeli zatem strony zawierają umowę cesji w toku postępowania sądowego obejmującego przelaną wierzytelność, to warto pamiętać, aby udać się do notariusza w celu uzyskania notarialnego poświadczenia podpisów.
Wstąpienie nabywcy wierzytelności w miejsce powoda i zgoda pozwanego
Po drugie, w przypadku cesji wierzytelności po doręczeniu pozwu możliwa jest zmiana podmiotowa po stronie powodowej (podstawienie procesowe względne). Mimo iż przepis stanowi o wstąpieniu do procesu nabywcy w miejsce zbywcy wierzytelności za zezwoleniem strony przeciwnej, to bezspornie wymagana jest zgoda obydwu stron procesowych (a zatem także zbywcy wierzytelności, gdyż nie można pozbawić strony dotychczasowego statusu procesowego wbrew jej woli).
Wskazuje się, że zgoda może być wyrażona w sposób dorozumiany, np. przez podejmowanie czynności procesowych, aczkolwiek w praktyce dąży się do uzyskania pisemnej zgody. Przykładowo, nabywca wierzytelności składa do sądu pismo, w którym wnosi o zezwolenie strony przeciwnej na jego wejście do procesu w miejsce zbywcy, załączając pisemne oświadczenie wyrażające zgodę zbywcy.
Interwencja uboczna
Pozwany oczywiście nie musi wyrazić zgody na podstawienie procesowe. W takim przypadku warto dokonać zgłoszenia przez cesjonariusza interwencji ubocznej na podstawie art. 76 kpc.
Dodatkowo, zgodnie z art. 84 kpc, cedent może przypozwać cesjonariusza, tj. zawiadomić o toczącym się procesie i wezwać go do wzięcia w nim udziału po stronie powoda. Zachowanie aktu staranności w postaci przypozwania implikuje niedopuszczalność podniesienia przez przypozwanego, który nie zgłosił przystąpienia w charakterze interwenienta ubocznego, zarzutu, że sprawa została rozstrzygnięta błędnie albo że powód prowadził proces wadliwie.
Utrata legitymacji procesowej
Strony umowy przelewu wierzytelności powinny mieć na uwadze, iż skutek w postaci stabilizacji podmiotowej postępowania wynikający z art. 192 pkt 3 kpc nie nastąpi w przypadku zbycia wierzytelności objętej sporem przed doręczeniem pozwu pozwanemu. Cesja przed doręczeniem pozwu powoduje utratę legitymacji procesowej zbywcy prowadzącą do oddalenia powództwa.
W takiej sytuacji powód – cedent powinien cofnąć powództwo, dzięki czemu uzyska zwrot opłaty sądowej od pozwu (pomniejszonej o kwotę 30 zł), zaś powództwo powinien wytoczyć cesjonariusz, gdyż to jemu przysługiwać będzie legitymacja procesowa czynna. Dodać należy, że pozew cofnięty nie wywołuje żadnych skutków, jakie ustawa wiąże z wytoczeniem powództwa, w tym przerwania biegu terminu przedawnienia.
W sytuacji, gdy nie będzie możliwe wytoczenie przez cesjonariusza powództwa przed upływem terminu przedawnienia oraz nie doszło do doręczenia pozwu, przelew wierzytelności objętej sporem powoduje istotny problem także dla jej nabywcy. Po upływie terminu przedawnienia nie można bowiem domagać się zaspokojenia roszczenia przysługującego przeciwko konsumentowi, zaś w przypadku dochodzenia roszczenia przeciwko przedsiębiorcy, powód – cesjonariusz naraża się na podniesienie zarzutu przedawnienia roszczenia.
Zawiadomienie o toczącym się procesie
Nie zawsze jednak zbycie prawa przed powstaniem stanu zawisłości sporu musi skutkować oddaleniem powództwa z uwagi na brak legitymacji.
Cesja wierzytelności objętej sporem przed doręczeniem pozwu pozwanemu winna być traktowana tak, jak sytuacja określona w art. 196 § 1 kpc. Zgodnie z tym przepisem, jeżeli okaże się, że powództwo zostało wniesione nie przez osobę, która powinna występować w sprawie w charakterze powoda, sąd na wniosek powoda zawiadomi o toczącym się procesie osobę przez niego wskazaną.
Cesjonariusz, który w 2-tygodniowym terminie zgłosił swoje przystąpienie, staje się powodem oprócz dotychczasowego powoda. Jednakże cesjonariusz może wstąpić na miejsce dotychczasowego powoda za zgodą obu dotychczasowych stron postępowania.
Brak zgody powoduje utrzymanie się po stronie powodowej współuczestnictwa procesowego konkurencyjnego. Sąd w wyroku rozstrzygnie, czy i któremu z powodów przysługuje roszczenie.
Zmiana podmiotowa w oparciu o reguły wynikające z art. 196 § 1 kpc jest dopuszczalna tylko na etapie postępowania pierwszoinstancyjnego.
Niedopuszczalność przekształceń podmiotowych w postępowaniu uproszczonym
Strony umowy przelewu powinny pamiętać także o odrębnościach związanych z postępowaniem uproszczonym (sprawy o świadczenie, jeżeli wartość przedmiotu sporu nie przekracza dwudziestu tysięcy złotych, a w sprawach o roszczenia z rękojmi lub gwarancji – jeżeli wartość przedmiotu umowy nie przekracza tej kwoty).
Zgodnie z art. 5054 § 1 kpc, ww. przepisów art. 76 kpc, art. 84 kpc i art. 196 kpc nie stosuje się w postępowaniu uproszczonym.
Wniosek zmierzający do dokonania wyżej opisanych przekształceń podmiotowych bądź wniosek o przypozwanie zostanie zatem oddalony, zaś zgłoszenie interwencji ubocznej skutkować będzie wydaniem postanowienia odmawiającego dopuszczenia interwenienta do udziału w sprawie bez oczekiwania na złożenie opozycji.
Powyższe oznacza, że w sprawach toczących się w postępowaniu uproszczonym, w których do zbycia wierzytelności doszło przed doręczeniem odpisu pozwu, powód traci legitymację procesową czynną, bez możliwości wstąpienia do procesu nabywcy wierzytelności. Jeżeli już doszło do takiej sytuacji, skutecznym rozwiązaniem może okazać się wniosek o rozpoznanie sprawy z pominięciem przepisów o postępowaniu uproszczonym na podstawie art. 5051 § 3 kpc, co jednak jest pozostawione ocenie sądu pod kątem tego, czy przyczyni się to do sprawniejszego rozwiązania sporu. W przypadku nieuwzględnienia wniosku konieczne będzie cofnięcie powództwa.
Cesja w toku postępowania sądowego – podsumowanie
Reasumując, zbycie wierzytelności w toku postępowania sądowego nie wywołuje żadnych skutków dla stron, jeżeli nastąpiło to już po doręczeniu pozwu. Nabywca wierzytelności może jednak za zgodą obydwu stron wstąpić do procesu w miejsce dotychczasowego powoda lub zgłosić swe przystąpienie w charakterze interwenienta ubocznego (zwłaszcza w przypadku braku zgody pozwanego).
Natomiast zbycie wierzytelności przed doręczeniem odpisu pozwu pociąga utratę legitymacji po stronie powoda. Z wyjątkiem spraw rozpoznawanych w postępowaniu uproszczonym, nabywca wierzytelności może wstąpić do toczącego się procesu – wyrażenie zgody przez obydwie strony zwalnia dotychczasowego powoda od dalszego udziału w postępowaniu.
Klauzula wykonalności na rzecz nabywcy wierzytelności
Jak już zostało to wcześniej zasygnalizowane, dokonanie cesji wierzytelności w toku sprawy przed wydaniem tytułu egzekucyjnego lub po jego powstaniu, umożliwia nadanie klauzuli wykonalności na rzecz nabywcy wierzytelności, gdy przejście to będzie wykazane dokumentem urzędowym lub prywatnym z podpisem urzędowo poświadczonym.
W pewnych sytuacjach osoba, która nabyła wierzytelność w toku postępowania egzekucyjnego, może jednak uniknąć konieczności wszczynania postępowania o nadanie na jej rzecz klauzuli wykonalności.
W przypadku, gdy dalsze prowadzenie egzekucji jest możliwe na zasadach przewidzianych w art. 8041 i art. 8042 kpc, zgodnie z art. 788 § 3 kpc sąd odmówi nadania klauzuli wykonalności – chyba że nabywca wierzytelności wykaże, że organ egzekucyjny prawomocnym postanowieniem nie dopuścił go do udziału w postępowaniu lub odmówił wszczęcia egzekucji.
Cesja po powstaniu tytułu wykonawczego
Zgodnie z art. 8042 kpc, jeżeli cesja wierzytelności nastąpi po powstaniu tytułu wykonawczego, a przed wszczęciem postępowania egzekucyjnego, nowy wierzyciel może skutecznie złożyć wniosek o wszczęcie egzekucji, jeżeli wykaże przejście wierzytelności dokumentem urzędowym lub prywatnym z podpisem urzędowo poświadczonym.
Niedołączenie wymaganego dokumentu będzie skutkować odmową wszczęcia egzekucji, co stanowi dość rygorystyczne rozwiązanie, gdyż wierzyciel nie ma możliwości uzupełnienia wymaganego dokumentu jako braku formalnego. Wierzycielowi przysługuje natomiast skarga na przedmiotowe postanowienie komornika.
Cesja w toku postępowania egzekucyjnego
Zgodnie z art. 8041 kpc, w razie przelewu egzekwowanej wierzytelności po wszczęciu postępowania egzekucyjnego, cesjonariusz może wstąpić do postępowania na miejsce cedenta za jego zgodą. Także w tym przypadku przelew wierzytelności należy wykazać dokumentem urzędowym lub dokumentem prywatnym z podpisem urzędowo poświadczonym. Zgoda dłużnika nie jest wymagana, gdyż zmiana podmiotowa następuje z mocy samego prawa, lecz komornik powinien zawiadomić o tej zmianie dłużnika.
W przypadku braku zgody zbywcy postępowanie egzekucyjne zostanie umorzone, zaś nabywca wierzytelności będzie zobowiązany do wystąpienia do sądu o nadanie klauzuli wykonalności na swoją rzecz.
Cesja przed i po wszczęciu postępowania egzekucyjnego – podsumowanie
Znacznie mniej trudności strony napotkają w przypadku przelewu wierzytelności już po zakończeniu postępowania sądowego.
Jeżeli cesja nastąpiła po powstaniu tytułu egzekucyjnego, ale przed nadaniem mu klauzuli wykonalności, nabywca wierzytelności powinien wystąpić z wnioskiem o nadanie na jego rzecz klauzuli wykonalności na podstawie art. 788 § 1 kpc.
Jeżeli przejście uprawnienia nastąpiło po powstaniu tytułu wykonawczego, ale przed wszczęciem postępowania egzekucyjnego, wierzyciel zgodnie z art. 8042 kpc powinien wykazać następstwo prawne przy składaniu wniosku o wszczęcie egzekucji.
Wreszcie cesjonariusz może wykazać następstwo prawne już w toku postępowania egzekucyjnego, wstępując na miejsce cedenta na podstawie art. 8041 kpc.
Każdorazowo w przypadku cesji wierzytelności objętej tytułem egzekucyjnym, wymagana jest forma szczególna w postaci dokumentu urzędowego lub dokumentu prywatnego z podpisem urzędowo poświadczonym.