Pracownicze prawa autorskie i ich przejęcie przez pracodawcę

Przedmiot autorskich praw pracowniczych

Zgodnie z definicją zawartą w art. 1 prawa autorskiego, przedmiotem prawa autorskiego jest tzw. utwór, czyli każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Definicja ta jest bardzo szeroka i wymaga każdorazowej indywidualnej oceny danego przypadku. Jak jednak wynika z jej treści, utworem może być również wytwór pracy pracownika, o ile zostanie uznany za przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze. W konsekwencji, utwór taki podlegał będzie ochronie w zakresie praw autorskich. W przepisach prawa autorskiego ochrona tzw. pracowniczych praw autorskich została jednak uregulowana w sposób szczególny.

Zgodnie z art. 12 ust. 1 prawa autorskiego, jeżeli ustawa lub umowa o pracę nie stanowią inaczej, pracodawca nabywa autorskie prawa majątkowe do utworu stworzonego przez pracownika w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron. Regulacja zawarta w ww. przepisie ma charakter ogólny, a więc dotyczy wszystkich utworów stworzonych przez pracownika w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy. Zasady ty będą miały jednak zastosowanie jedynie w przypadkach, gdy strony nie uregulowały powyższych kwestii w łączącej je umowie.

W celu prawidłowej interpretacji przepisów ustawy, konieczne jest odniesienie się zarówno do definicji pracownika, pracodawcy i umowy o pracę, jak również stosunku pracy i wynikających z niego obowiązków pracownika. Co do zasady, zastosowanie w tej kwestii będą miały odpowiednie przepisy Kodeksu pracy2. Ww. przepis wyklucza możliwość zastosowania go do utworów tworzonych w ramach umowy o dzieło lub zlecenie3. Do tego typu czynności zastosowanie znajdą art. 41-68 prawa autorskiego, w konsekwencji czego wykluczone jest nabycie prawa do utworu w sposób dorozumiany, a przyjęcie utworu będzie mogło nastąpić jedynie w drodze umowy o przeniesienie praw autorskich.

Regulacja zawarta w ww. art. 12 prawa autorskiego odnosi się wyłącznie do utworów mających charakter pracowniczy, a więc tych stworzonych w ramach wykonywania obowiązków wynikających ze stosunku pracy. Podstawowym źródłem wiedzy o zakresie obowiązków pracownika jest umowa o pracę, mogą one jednak wynikać również np. z zakładowych/ponadzakładowych układów zbiorowych pracy, regulaminów czy też bezpośredniego polecenia przełożonego. W przypadku jednak, gdy pracownik stworzy określony utwór, ale nie będzie on związany bezpośrednio z wykonywaniem jego obowiązków, nie będzie on stanowił utworu w rozumieniu art. 12 prawa autorskiego. Do stwierdzenia pracowniczego charakteru utworu nie jest wystarczające stwierdzenie użycia do tego celu przez pracownika urządzeń lub materiałów należących do pracodawcy i służących mu do wykonywania pracy, wykorzystanie środków finansowych pracodawcy ani też wykonanie utworu w czasie pracy4. Jeśli zatem pracownik stworzy utwór niezwiązany z wykonywaniem jego obowiązków (np. w godzinach służbowych, lecz na „prywatne” zlecenie), nie będzie to utwór pracowniczy, a w konsekwencji majątkowe prawa autorskie do niego nie przejdą na pracodawcę.

Chwila, tryb oraz zakres praw nabywanych przez pracodawcę

Jako chwilę nabycia praw autorskich ustawa wskazuje chwilę ich przyjęcia przez pracodawcę. W  terminie 6 miesięcy od dostarczenia pracodawcy utworu winien on złożyć pracownikowi oświadczenie w przedmiocie przyjęcia utworu lub uzależnienia jego przyjęcia od dokonania określonych zmian (w wyznaczonym w tym celu odpowiednim terminie). Strony mogą przy tym ustalić inny termin. Jeżeli w wyznaczonym terminie pracodawca nie zawiadomi pracownika o swojej decyzji w tej sprawie, uważa się, że utwór został przyjęty bez zastrzeżeń. Bezskuteczny upływ terminu powoduje zatem skutki równoznaczne z przyjęciem utworu, pozbawiając  pracodawcę m.in. możliwości żądania wprowadzenia zmian w utworze. Co istotne, do chwili przyjęcia utworu przez pracodawcę (wprost lub w sposób dorozumiany) autorskie prawa majątkowe pozostają w całości po stronie pracownika.

Przyjęcie utworu podlega ogólnym zasadom dotyczącym oświadczeń woli określonych w Kodeksie cywilnym5, zatem wola pracodawcy może być wyrażona przez każde zachowanie, które ujawnia tę wolę w sposób dostateczny. Oznacza to, że pracodawca nie musi składać wprost konkretnego oświadczenia woli (możliwe jest przyjęcie utworu w sposób dorozumiany). Co więcej, pracodawca może w ogóle nie być świadomy skutków, jakie to oświadczenie wywołuje. Niezbędne jest przy tym dostarczenie utworu pracodawcy (inaczej bowiem pracodawca nie mógłby się z nim zapoznać, ani tym bardziej go przyjąć, zatem nie mogłoby nastąpić nabycie praw autorskich). Poprzez przyjęcie utworu pracodawca w sposób dorozumiany akceptuje również formę i treść utworu.

Zaznaczenia wymaga, iż na pracodawcę przechodzą jedynie autorskie prawa majątkowe do utworu. Co do zasady, prawa majątkowe obejmują one prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu6. Natomiast autorskie prawa osobiste przysługują pracownikowi, jako podmiotowi pierwotnie uprawnionemu. Osobiste prawa autorskie są przy tym niezbywalne i chronią tzw. więź twórcy z utworem, w tym m.in. prawo do autorstwa utworu, oznaczenia go swoim nazwiskiem lub pseudonimem, nienaruszalności treści i formy utworu i jego rzetelnego wykorzystania7.

Autorskie prawa majątkowe przechodzą na pracodawcę w zakresie wynikającym z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron. Oznacza to, iż nabycie ww. praw ma charakter niepełny, jako że nie obejmuje całości autorskich praw majątkowych, a jedynie te, które – jak wyżej wskazano – służą realizacji uzgodnionego celu umowy o pracę oraz zgodnego zamiaru stron8. W razie sporu co do zakresu przeniesienia pracowniczych praw autorskich, to na pracodawcy będzie ciążył obowiązek udowodnienia nabycia prawa do korzystania z utworu na określonych polach eksploatacji9.

Choć orzecznictwo i doktryna nie są w tym zakresie jednolite, z reguły przyjmuje się, że regulacje prawa autorskiego, dotyczące przejścia na pracodawcę autorskich praw majątkowych, ma charakter szczególny w stosunku do pozostałych przepisów tej ustawy.

Konsekwencją przyjęcia takiego stanowiska jest stwierdzenie, iż co do zasady:

1. Do przejścia tych praw nie jest wymagane spełnienie szeregu wymogów, które musi zawierać umowa o nabyciu praw autorskich.
2. W przypadku, gdy strony doprowadzą do szerszego przejścia praw autorskich w stosunku aniżeli wynikające z art. 12 prawa autorskiego, zastosowanie znajdą ogólne przepisy dotyczące obrotu prawami autorskimi (m.in. rozdział V prawa autorskiego).
3. Za przeniesienie praw autorskich do utworu pracownikowi nie służy honorarium autorskie oddzielne od wynagrodzenia za pracę, ponieważ stworzony utwór jest ściśle związany obowiązkami pracownika wynikającymi ze stosunku pracy. Honorarium z tego tytułu jest składnikiem wynagrodzenia o pracę (nawet jeśli nie zostało wyodrębnione w sposób szczególny).
4. W literaturze i orzecznictwie sporne pozostaje, czy w stosunku do utworów pracowniczych na pracodawcę przechodzi z mocy prawa również uprawnienie do wykonywania praw zależnych oraz do dalszego zezwalania na wykonywanie praw zależnych przez inne podmioty. W związku z tym, celowe jest zawarcie stosownych postanowień bezpośrednio w umowie o pracę.
5. Ograniczeniu podlega nadzór autorski sprawowany przez pracownika.
6. Jeżeli w okresie 2 lat od daty przyjęcia utworu pracodawca nie przystąpi do rozpowszechnienia utworu przeznaczonego w umowie o pracę do rozpowszechnienia, twórca może wyznaczyć pracodawcy na piśmie odpowiedni termin na rozpowszechnienie utworu z tym skutkiem, że po jego bezskutecznym upływie prawa uzyskane przez pracodawcę wraz z własnością przedmiotu, na którym utwór utrwalono, powracają do twórcy, chyba że umowa stanowi inaczej. Strony mogą określić inny termin na przystąpienie do rozpowszechniania utworu.
7. „Przystąpienie do rozpowszechnienia” oznacza faktycznie przystąpienie do publicznego udostępnienia utworu w jakiejkolwiek formie. Zobowiązanie do rozpowszechniania utworu może zostać wyraźnie wskazane w umowie bądź też  wynikać z wykładni postanowień umowy – w świetle    zamierzonego celu zawartej umowy i zamiaru stron, a także z charakteru utworu. 
8. Zakończenie stosunku pracy (bez względu na formę, tj. np. rozwiązanie za porozumieniem, wypowiedzenie, wygaśnięcie) nie powoduje, że pracodawca traci nabyte od pracownika majątkowe prawa autorskie do utworu pracowniczego.
9. W odniesieniu do utworu będącego programem komputerowym, a także w odniesieniu do utworów naukowych, prawo autorskie przewiduje regulacje odmienne od omawianych w niniejszym artykule.

Swoboda stron

Jak już wyżej wspomniano, omawiane art. 12 i 13 prawa autorskiego nie mają charakteru bezwzględnie obowiązującego. Strony mają zatem pewną swobodę w uregulowaniu uprawnień związanych z prawami autorskimi do utworów pracowniczych, w tym w szczególności terminu i zakresu przejścia tych uprawnień na pracodawcę, a także kwestii związanych z przystąpieniem przez pracodawcę do rozpowszechniania utworu. W związku z powyższym, dla właściwego zabezpieczenia interesów stron, uzależnionych często od specyfiki branży i danego rodzaju pracy, warto przewidzieć stosowne regulacje w umowie o pracę.

DSK Kancelaria doradza Klientom w sprawach związanych z pracowniczymi prawami autorskimi, w celu zapewnienia jak najlepszej ochrony ich interesów, w tym m.in. w opracowaniu zawierających stosowne postanowienia projektów umów o pracę czy regulaminów zakładowych.

Przeczytaj także Ustalenie istnienia stosunku pracy.

***

 ¹ ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j.: Dz.U. z 2018 r., poz. 1191 z późn. zm., powoływana dalej jako „prawo autorskie” lub „ustawa”).

 ² ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j.: Dz.U. z 2018 r., poz. 917 z późn. zm.).

 ³ J. Barta (red.), R. Markiewicz (red.), Ustawa  prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz, wyd. V, komentarz do art. 12, LEX.

 ⁴ ibidem.

 ⁵ ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j.: Dz.U. z 2018 r., poz. 1025 z późn. zm., powoływana dalej jako „Kodeks cywilny”).

 ⁶ art. 17 prawa autorskiego.

 ⁷ art. 16 prawa autorskiego.

 ⁸ J. Barta (red.), R. Markiewicz (red.), op. cit., komentarz do art. 12, LEX.

 ⁹ art. 6 Kodeksu cywilnego.