Polskie prawo spadkowe stoi u progu rewolucji. Będący obecnie na etapie opiniowania, Projekt Ministra Sprawiedliwości dotyczący zmiany ustawy – Kodeks cywilny oraz ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (UD30), przewiduje wprowadzenie nowej formy testamentu ustnego jakim jest – testament ustny audiowizualny. To odpowiedź na zmieniającą się rzeczywistość i postęp technologiczny, mająca ułatwić rozporządzanie majątkiem w sytuacjach zagrożenia życia.

Czym jest testament ustny audiowizualny?

Wyobraź sobie sytuację, w której nagle znajdujesz się w obliczu zagrożenia życia i nie masz możliwości sporządzenia tradycyjnego testamentu – własnoręcznego, notarialnego, allograficznego. Właśnie w takich momentach z pomocą przyjdzie testament ustny audiowizualny. Będzie to testament ustny utrwalony na trwałym nośniku, za pomocą urządzenia rejestrującego obraz i dźwięk – pomyśl o nagraniu wideo na smartfonie, tablecie czy kamerze. Co ważne, nie będzie wymagana obecność świadków, co znacząco ułatwi jego sporządzenie w nagłych wypadkach.

Dlaczego to ważna zmiana?

Głównym celem proponowanej zmiany jest zwiększenie dostępności testamentów dla jak największej liczby osób w sytuacjach kryzysowych. Umożliwienie nagrania swojej ostatniej woli, zamiast szukania świadków czy sporządzania pisemnego dokumentu, może realnie ułatwić rozrządzenie majątkiem w obliczu nieprzewidzianych zdarzeń. To także odpowiedź na dynamicznie rozwijającą się nową technologię w codziennym życiu, a co za tym idzie zmieniającą się rzeczywistość prawną, w której technologia odgrywa coraz większą rolę.

Zmiana ma polegać na dodaniu do art. 952 Kodeksu cywilnego nowego przepisu § 1(1) a sam § 1 ma również ulec modyfikacji. Określone tam dwie alternatywne okoliczności pozwalające na sporządzenie testamentu ustnego zostaną niejako połączone: będzie on sporządzony ważnie, jeżeli wskutek szczególnych i nagłych okoliczności, uzasadniających obawę rychłej śmierci spadkodawcy, zachowanie zwykłej formy testamentu będzie niemożliwe lub nadmiernie utrudnione. Nagranie musi umożliwiać odtworzenie woli testatora (głos i obraz), jego dyspozycje majątkowe, zawierać oświadczenie testatora o miejscu i dacie sporządzenia testamentu oraz wskazywać zaistniałe okoliczności szczególne.

Zabezpieczenia i potencjalne ryzyka

Projektodawcy są świadomi zagrożeń, zwłaszcza tych związanych z rozwojem sztucznej inteligencji (AI) i możliwością fałszowania nagrań (tzw. deepfakes). Dlatego testament ustny audiowizualny będzie zaliczany do testamentów szczególnych, a nie zwykłych. Co to oznacza w praktyce?

  • Badanie przez sąd: Sąd będzie miał obowiązek dokładnie zbadać stan świadomości i swobody testatora w chwili sporządzania testamentu audiowizualnego. Ma to minimalizować ryzyko manipulacji.
  • Definicja „trwałego nośnika”: Pojęcie „trwałego nośnika” będzie elastycznie interpretowane przez sądy w odniesieniu do konkretnej sprawy, co pozwoli na objęcie nim różnych współczesnych technologii.
  • Obowiązek dostarczenia do sądu: Każda osoba posiadająca dostęp do nagrania testamentu będzie zobowiązana dostarczyć je do sądu w ciągu miesiąca od jego sporządzenia lub trzech miesięcy od śmierci spadkodawcy.
  • Przechowywanie w sądzie: Nośnik z testamentem będzie bezpiecznie przechowywany w szafie pancernej sądu.

Skrócony czas mocy testamentu

Testament ustny audiowizualny, podobnie jak inne testamenty szczególne, będzie miał ograniczony czas mocy. Zgodnie z projektowanym art. 952 § 4 Kodeksu cywilnego, treść tego testamentu będzie można stwierdzić w ten sposób, że nośnik, na którym zarejestrowano oświadczenie spadkodawcy zostanie przekazany do sądu spadku nie później niż w terminie miesiąca od chwili sporządzenia oświadczenia, a po śmierci spadkodawcy w terminie trzech miesięcy od tej chwili. Sąd dokona oględzin nośnika i sporządzi protokół zawierający treść oświadczenia.

To kluczowe, aby testamenty szczególne były używane tylko w uzasadnionych przypadkach, a po ustaniu zagrożenia testator mógł sporządzić testament w formie zwykłej, o nieograniczonej mocy. 

Europa – pionierskie idee, brak legislacji

Na gruncie prawa europejskiego nie istnieją obecnie systemowe regulacje, które nadawałyby nagraniu audiowizualnemu moc wiążącego testamentu. Najbliżej wprowadzenia testamentu audiowizualnego była Szwajcaria, gdzie w trakcie reformy prawa spadkowego rozważano możliwość dopuszczenia tej formy w sytuacjach nadzwyczajnych – takich jak wojna, epidemia czy bezpośrednie zagrożenie życia testatora. Ostatecznie jednak, uchwalona nowelizacja z dnia 18 grudnia 2020 r. nie uwzględniła tego rozwiązania.

Stany Zjednoczone – decentralizacja i „ethical wills”

W Stanach Zjednoczonych, gdzie prawo spadkowe jest regulowane na poziomie stanowym, pojawiła się praktyka tzw. „ethical wills” – nagrań wideo, które nie mają charakteru wiążącego testamentu, lecz mogą być wykorzystywane jako materiał dowodowy potwierdzający intencje testatora. Co więcej, Uniform Electronic Wills Act z 2019 r. wprowadził możliwość sporządzania testamentów elektronicznych, w tym zdalnie i z użyciem podpisu elektronicznego, jednak nawet w tym modelu nagranie audiowizualne samo w sobie nie może stanowić ważnego testamentu.

Anglia i Walia – szacunek dla tradycji i chwilowe otwarcie na nowoczesność

W Anglii i Walii nadal obowiązuje historyczny Wills Act z 1837 r., który nakłada wymóg sporządzenia testamentu na piśmie, podpisania go przez testatora oraz potwierdzenia przez dwóch świadków. Co istotne, w odpowiedzi na pandemię COVID-19, wprowadzono czasową możliwość zdalnego poświadczania testamentów – od lipca 2020 r. do kwietnia 2024 r. dopuszczono obecność świadków za pośrednictwem wideokonferencji. Nadal jednak wymagano fizycznego podpisania dokumentu, a samo nagranie służyło jedynie jako dowód przebiegu czynności, nie zaś jako samodzielny nośnik ostatniej woli.

Trend globalny – powolne otwieranie się na nowe formy

Choć technologia umożliwia coraz bardziej bezpieczne i wiarygodne sposoby utrwalania woli testatora, systemy prawne – zarówno w Europie, jak i poza nią – pozostają przywiązane do klasycznych rozwiązań. Jednak globalne wyzwania, takie jak pandemia, czy rosnąca mobilność społeczeństw mogą wkrótce wymusić zmiany legislacyjne. Czy Polska ma szansę wyprzedzić inne kraje i jako pierwsza w Europie wprowadzić regulacje dotyczące testamentu audiowizualnego? Pojawienie się tej formy testamentów w praktyce może otworzyć nowy rozdział w prawie spadkowym – pod warunkiem, że ustawodawcy odważą się wyjść naprzeciw zmieniającym się potrzebom społecznym i technologicznym a także towarzyszącym temu rozwojowi zagrożeniom.

Podsumowując

Projektowane zmiany to krok w stronę modernizacji prawa spadkowego i dostosowania go do realiów XXI wieku. Dają one nadzieję na to, że w przyszłości rozporządzanie majątkiem po śmierci będzie prostsze i bardziej intuicyjne, nawet w najbardziej nagłych sytuacjach. Jednocześnie, świadomość potencjalnych zagrożeń ze strony AI i odpowiednie zabezpieczenia prawne są niezbędne i wciąż będą stanowiły wyzwania, aby nowa forma testamentu była bezpieczna i wiarygodna.