Stanowisko SN niemal na pewno przełoży się na praktykę orzeczniczą sądów. Jakie mogą być tego efekty w przyszłości?
Opłata stosunkowa w razie oczywiście niecelowego wszczęcia postępowania egzekucyjnego
Zgodnie z art. 30 ustawy z dnia 22 marca 2018 r. o komornikach sądowych, w razie oczywiście niecelowego wszczęcia postępowania egzekucyjnego lub wskazania we wniosku o wszczęcie egzekucji osoby niebędącej dłużnikiem, komornik wydaje postanowienie o pobraniu od wierzyciela opłaty stosunkowej w wysokości 10% egzekwowanego świadczenia. W takim przypadku komornik nie ściąga ani nie pobiera opłaty od dłużnika, a opłatę ściągniętą lub pobraną zwraca dłużnikowi.
Pierwowzorem powyższej regulacji jest art. 49 ust. 4 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji1.
Regulacja ta miała w zamierzeniu wyeliminować sytuację, w której wierzyciele nie dokładają należytej staranności przy weryfikacji danych wniosków egzekucyjnych np: osoby dłużnika czy dalszego istnienia długu. Jako przykład braku staranności przy określaniu osoby dłużnika można wskazać podanie nieprawidłowego adresu dłużnika i w konsekwencji doprowadzenie do podjęcia czynności egzekucyjnych przeciwko osobom trzecim. Innym przykładem jest sytuacja, w której wniosek egzekucyjny zmierza do wyegzekwowania uprzednio spełnionego świadczenia.
Opłata stosunkowa – jak sama nazwa wskazuje – nie została określona kwotowo, ale procentowo w postaci 10% egzekwowanego świadczenia, co wydaje się surową konsekwencją dla każdego wierzyciela, szczególnie przy wysokiej kwocie egzekwowanego zobowiązania.
Pojęcie niecelowego wszczęcia postępowania egzekucyjnego
Określenie „niecelowego wszczęcia egzekucji” nie zostało sprecyzowane w przepisach prawa. To komornik w konkretnej sytuacji powinien podjąć decyzję czy postępowanie egzekucyjne zostało wszczęte celowo czy też nie. Należy jednak pamiętać, że skoro ustawodawca wprowadził ustawowy termin „celowego wszczęcia postępowania egzekucyjnego”, to jego znaczenie może być ustalane i rozważane tylko w takich sytuacjach, w których postępowanie egzekucyjne jest w ogóle dopuszczalne. W języku polskim „niecelowy” to taki, który nie jest przydatny, nie daje efektów, jest daremny. Tylko takie postępowanie egzekucyjne, które po wstępnym badaniu wniosku okaże się dopuszczalne ze względu na przesłanki podmiotowe i przedmiotowe, może być wszczęte i prowadzone celowo lub niecelowo3.
Jako przykłady niecelowego wszczęcia egzekucji, należy wskazać wszczęcie egzekucji na podstawie tytułu pozbawionego wykonalności oraz wszczęcie egzekucji z majątku dłużnika, pomimo posiadania przez wierzyciela zastawu zabezpieczającego pełne zaspokojenie roszczenia, chyba że egzekucja została skierowana do przedmiotu zastawu4.
Katalog przypadków niecelowego wszczęcia egzekucji można uzupełnić o sytuację, w której egzekucja została wszczęta na podstawie tytułu wykonawczego wydanego w miejsce utraconego, gdy dłużnik po zaginięciu tytułu wykonawczego nie zaprzestał dobrowolnej zapłaty objętego tytułem świadczenia5.
Ocena „niecelowości” wszczęcia postępowania egzekucyjnego w każdym przypadku dokonywana jest na dzień jego zainicjowania i powinna być oceniana indywidualnie6.
W praktyce interpretacja wspomnianego wyżej zagadnienia budzi spore kontrowersje w doktrynie i orzecznictwie.
Wszczęcie postępowania egzekucyjnego po śmierci dłużnika w świetle dotychczasowego orzecznictwa i doktryny
W przypadku śmierci dłużnika, Komornik Sądowy na podstawie art. 824 § 1 pkt 2 k.p.c. winien postępowanie umorzyć w całości lub części z urzędu – z powodu braku zdolności sądowej dłużnika. Osoby fizyczne posiadają zdolność sądową w zasadzie od chwili urodzenia do śmierci7.
Jak słusznie wskazano w orzecznictwie – żadne dotychczasowe przepisy nie nakładają na wierzyciela obowiązku ustalenia czy dłużnik żyje (analogicznie, czy osoba prawna nadal istnieje) przed złożeniem wniosku o wszczęcie postępowania8.
W przypadku skierowania wniosku o wszczęcie egzekucji przeciwko dłużnikowi nieposiadającemu zdolności sądowej (brak pierwotny) nie można nadto mówić o niecelowości w znaczeniu przedmiotowym, gdyż wówczas świadczenie objęte tytułem wykonawczym nie podlega już egzekucji9.
Nie ma niczego dziwnego w tym, że dotychczasowe orzecznictwo i doktryna konsekwentnie odmawiały uznania, że śmierć dłużnika przed wszczęciem postępowania egzekucyjnego może stanowić przesłankę jej oczywistej niecelowości.
Uchwała z dnia 27 stycznia 2022 r. w sprawie o sygn. akt III CZP 36/22 Sąd Najwyższy
Całkowicie odmienne stanowisko od dotychczasowego dorobku judykatury przyjął w swoim najnowszym orzeczeniu Sąd Najwyższy w dniu 27 stycznia 2022 r. Jak wskazano:
Złożenie przez wierzyciela wniosku egzekucyjnego przeciwko zmarłemu dłużnikowi stanowi oczywiście niecelowe wszczęcie postępowania egzekucyjnego w rozumieniu art. 30 ustawy z dnia 28 lutego 2018 r. o kosztach komorniczych.
Stanowisko SN należy uznać za zbyt daleko idące, nieuzasadnione i abstrahujące od praktycznych aspektów sprawy, a to z następujących względów:
Po pierwsze orzeczenie zdaje się odchodzić od pierwotnego rozumienia terminu “oczywistej niecelowości” i łączy go z sytuacją, co do której ten termin nie wydaje się właściwy, w konsekwencji stanowi zagrożenie dla interesów finansowych wierzyciela.
Po drugie należy podkreślić, że (jak słusznie podkreślano w dotychczasowym orzecznictwie), do zastosowania art. 30 ukk nie wystarcza, aby wszczęcie postępowania egzekucyjnego było w ocenie komornika niecelowe. Postępowanie musi być bowiem wszczęte oczywiście niecelowo. Ten ostatni termin jest pojęciem znacznie węższym i ograniczonym. Z oczywistością niecelowego wszczęcia postępowania mamy do czynienia wtedy, gdy niecelowość tę widać już „na pierwszy rzut oka”10, a zatem bez prowadzenia szczegółowych badań celowości, w szczególności zaś bez prowadzenia postępowania dowodowego. Na przykład, gdy wierzyciel składa tytuł wykonawczy, z którego wynika, że świadczenie zostało wyegzekwowane w całości.
Po trzecie uchwała w zasadzie abstrahuje od faktu, że ustalenie czy dłużnik żyje w czasie składania wniosku egzekucyjnego jest dla wierzyciela bardzo trudne, kosztowne – w praktyce wręcz niewykonalne. Ten problem zostanie szerzej omówiony poniżej.
Wspomniana uchwała jest również o tyle zaskakująca, że już dzień później Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 28 stycznia 2022 r. III CZP 21/22, dotyczącej tego samego przepisu i w podobnych okoliczności stwierdził, że:
Artykuł 30 ustawy z dnia 28 lutego 2018 r. o kosztach komorniczych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 210 ze zm.) nie stanowi podstawy pobrania przez komornika sądowego opłaty egzekucyjnej od wierzyciela w przypadku umorzenia postępowania egzekucyjnego na podstawie art. 824 § 1 pkt 2 KPC ze względu na złożenie przez wierzyciela wniosku o wszczęcie postępowania egzekucyjnego po ogłoszeniu upadłości dłużnika.
W przypadku upadłości mamy do czynienia z sytuacją, w której zdecydowanie prościej jest uzyskać informację o stanie faktycznym(prowadzenie postępowania upadłościowego), aniżeli o śmierci dłużnika, gdyż upadłość jest podawana do informacji publicznej.
Te dwa odmienne rozumowania Sądu Najwyższego wydają się w świetle powyższego co najmniej niespójne.
Możliwe metody ustalenia czy dłużnik żyje
Zatrzymajmy się chwilę przy możliwościach wierzyciela co do ustaleń. Nawet przy zachowaniu należytej staranności wierzyciel może nie być w stanie ustalić, czy dłużnik zmarł. Zakres możliwych działań wierzyciela jest ograniczony.
Dla podmiotów publicznoprawnych (np. organy administracji publicznej, sądy i prokuratura) może stanowić to stosunkowo niewielki problem, jeżeli posiadają dostęp do baz danych typu PESEL-NET, chociaż i w tym wypadku nie ma gwarancji efektywnego pozyskania danych, gdyż zgon może nie być jeszcze odnotowany w systemie.
Dla pozostałych wierzycieli pozostaje złożenie wniosku do odpowiedniej jednostki samorządu terytorialnego o udostępnienie danych z rejestru mieszkańców lub rejestru PESEL (opłata od wniosku wynosi 31 zł, powiększone w niektórych przypadkach o 17 zł opłaty skarbowej od pełnomocnictwa) ze wskazaniem interesu prawnego, którym niewątpliwie jest dochodzenie roszczeń przed organem egzekucyjnym. W przypadku obcokrajowców takich informacji może potencjalnie udzielić Urząd Wojewódzki. Wyobraźmy sobie wierzyciela masowego wstrzymującego pakiet kilkunastu tysięcy wniosków egzekucyjnych, by sprawdzić ewentualne zgony dłużników.
Informacja teoretycznie winna być udzielona w terminie 7 dni od złożenia wniosku. W przypadku ewentualnej odmowy (następującej w trybie decyzji administracyjnej), Wierzyciel ma 14 dni na wniesienie odwołania do Wojewody, za pośrednictwem organu który wydał decyzję, w terminie 14 dni od daty jej doręczenia. W praktyce uzyskiwanie informacji w ten sposób jest czasochłonne i kosztowne.
Inną potencjalną możliwością jaką dysponuje wierzyciel jest zapytanie o zgon dłużnika w trybie dostępu do informacji publicznej odpowiednich instytucji państwowych, takich jak Sądy, Zakład Ubezpieczeń Społecznych czy Urzędy Skarbowe. Odpowiednie komórki tych instytucji powinny teoretycznie takie informacje posiadać i być zobowiązane do udzielania informacji objętych ustawą o dostępie do informacji publicznej. Nie wchodząc w szczegóły i problemy związane z tym zagadnieniem, należy wskazać, że jest to ścieżka długa, kosztowna, obarczona większym ryzykiem nieotrzymania odpowiedzi i problemami proceduralnymi.
W każdym z powyższych przypadków istnieje ryzyko braku aktualności danych na dzień składania wniosku egzekucyjnego. W przypadku masowej windykacji pełnomocnicy będą więc musieli poświęcić wiele godzin na przygotowanie wniosków i każdorazowe sprawdzanie, zaś poza wspomnianymi wyższej kosztami, Wierzyciele mogą również ponosić opłaty przykładowo za korespondencję (w przypadku większej liczby dłużników mogą to być znaczące koszty).
Powyższe ilustruje z jakimi problemami będą zmagać się wierzyciele, chcący weryfikować szczegółowo informacje o zgonach dłużników, celem uniknięcia opłaty za niecelowe wszczęcie egzekucji.
Podsumowanie
Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 27 stycznia 2022 r. w sprawie o sygn. akt III CZP 36/22 stanowi nie tylko zerwanie z dotychczasowym stanowiskiem judykatury oraz doktryny. Kreuje ona duże niebezpieczeństwo dla wierzycieli ponoszenia wysokich kosztów związanych z egzekucją roszczeń.
Wierzyciele będący osobami fizycznymi czy mniejszymi przedsiębiorstwami często przy zachowaniu należytej staranności nie są w stanie zweryfikować, czy dłużnik żyje, czy zmarł. Takie informacje może za to uzyskać bez większych problemów komornik sądowy. Warto także nadmienić, że weryfikacja każdego dłużnika z osobna może być niemożliwa w przypadku prowadzenia windykacji masowej na szeroką skalę, ze względu na liczbę dłużników i koszty.
Wierzyciele mogą więc być narażeni na ponoszenie wysokich kosztów związanych z postępowaniem egzekucyjnym oraz opłatami związanymi z ustaleniem zgonu dłużnika. Należy przewidywać, że niejednokrotnie będą jednak zapewne ryzykować, składając wniosek bez dodatkowej weryfikacji, a ewentualne postanowienia o obciążeniu ich kosztami niecelowej egzekucji będą zaskarżane.
Uchwała Sądu Najwyższego jest w świetle powyższego dyskusyjna i wydaje się sprzeczna z wykładnią celowościową tegoż przepisu. Zapewne postanowienia komorników opierające się o jej tezy będą kwestionowane przez wierzycieli w drodze skargi na czynności komornika. Być może ukształtowana w ten sposób ścieżka orzecznicza przybierze kształt korzystniejszy dla wierzycieli.
________
¹ Reiwer Rafał, Ustawa o komornikach sądowych. Komentarz, Warszawa 2021.
2 Stosowanie sankcji kosztowej (art. 30 KosztKomU) w praktyce komorniczej – cz. I, PPE 2021, Nr 8
3 Patrz postanowienie Sądu Okręgowego w Świdnicy – II Wydział Cywilny Odwoławczy z dnia 21 czerwca 2019 r. II Cz 421/19
4 Marciniak Andrzej, A. Marciniak, Komentarz do art. 49 ustawy o komornikach sądowych i egzekucji, LexPolonica
5 Jagieła Józef, Opłaty komornicze i ich zakres miarkowania, [w] Analiza i ocena ustawy o komornikach sądowych oraz ustawy o kosztach komorniczych, Sopot 2018, s. 412
6 Patrz uchwała Sądu Najwyższego z dnia 8 marca 2013 o sygn. akt: III CZP 109/12
7 Dziurda Marcin, Szczególna zdolność sądowa, Warszawa 2019, s. 105
8 Patrz postanowienie Sądu Rejonowego w Chełmnie z dnia 17 marca 2020 r., sygn. akt: I Co/20
9 Patrz postanowienie Sądu Rejonowego dla Warszawy-Woli w Warszawie z dnia 18 czerwca 2020 r., sygn. akt: II Co 578/20
10 Kunicki Ireneusz, Ustawa o kosztach komorniczych. Komentarz.; Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2018 r.; str. 174