Zawarcie ugody sądowej oznacza polubowne zakończenie sporu, bez konieczności prowadzenia procesu. Za takim rozwiązaniem przemawia wzgląd szybkiego zakończenia sprawy. Ugoda sądowa pozwala stronom na odbudowanie wzajemnego zaufania i niejednokrotnie kontynuowanie współpracy, gdyż co do zasady w ugodzie opartej na wzajemnych ustępstwach żadna ze stron nie przegrywa. Zdarza się jednak, że po zawarciu ugody jej warunki, które na pierwszy rzut oka wydawały się korzystne, nie satysfakcjonują stron, które następnie szukają sposobu na podważenie ugody sądowej. 

Charakter prawny ugody sądowej

Przyjęty w polskim prawie model procesu cywilnego nakłada na sąd obowiązek nakłaniania stron do ugody, w myśl dewizy “pojednać, a nie sądzić”. Ugoda zawarta przed sądem jako dwustronny akt dyspozycji materialnej, którego essentialia negotii stanowi fakt poczynienia przez strony wzajemnych ustępstw, pozwala na polubowne zakończenie sporu bez potrzeby wydania przez sąd orzeczenia rozstrzygającego sprawę co do istoty. Zawarcie ugody jest możliwe na każdym etapie procesu, co do zasady również w postępowaniu kasacyjnym1. 

Zawarcie ugody dopuszczalnej, tj. uznanej przez sąd za zgodną z prawem, z zasadami współżycia społecznego i nie zmierzającej do obejścia prawa, prowadzi do umorzenia postępowania na podstawie art. 355 k.p.c.

Ugoda sądowa kształtuje stan prawny wyrażający się w rzeczy ugodzonej (res transacta) oraz stanowi tytuł egzekucyjny i w tym znaczeniu zrównana jest z prawomocnym wyrokiem sądowym. Z tego względu jej postanowienia winny być sformułowane w sposób jasny i niebudzący wątpliwości oraz umożliwiający jej realizację w drodze egzekucji. Zgodnie z doktryną i orzecznictwem, w ugodzie sądowej mieszczą się zarówno elementy natury materialnoprawnej, jak i procesowej2. Podstawę materialnoprawną ugody sądowej stanowią przepisy art. 917 i 918 k.c. Kodeks postępowania cywilnego zawiera wiele odniesień do pojęcia ugody, w tym w szczególności w treści art. 10 i 223 k.p.c. 

Ugoda sądowa jest skuteczna i wiąże strony dopóty, dopóki nie zostanie prawnie podważona.

Ugoda zawarta przed sądem, sama w sobie nie podlega zaskarżeniu. Każdej ze stron przysługuje natomiast prawo do wniesienia zażalenia na postanowienie sądu o umorzeniu postępowania na podstawie art. 394 § 1 k.p.c. Przesłanki są jednak mocno rygorystyczne.

Błąd jako przesłanka do uchylenia się od skutków materialnoprawnych ugody sądowej.

Jedną z przesłanek do wniesienia zażalenia na postanowienie o umorzeniu postępowania jest wada oświadczenia woli przewidziana w art. 918 k.c., stanowiącego lex specialis względem art. 88 k.c. Możliwość powoływania się na błąd została ograniczona do sytuacji, gdy błąd dotyczy stanu faktycznego, który według treści ugody obie strony uważały za niewątpliwy.

Trudno więc będzie w tej sytuacji przykładowo wykazać stan wyłączonej świadomości, a w szczególności w razie korzystania z pomocy profesjonalnego pełnomocnika.

W trakcie czynności procesowych możliwe jest odwołanie oświadczenia o zgodzie na zawarcie ugody, granicą czasową jest prawomocność postanowienia o umorzeniu postępowania.

Należy jednak zauważyć, że strona odwołująca oświadczenie o zgodzie na zawarcie ugody musi wykazać następczą przyczynę odwołania swego oświadczenia procesowego. Zdarzenie musi więc nastąpić po zawarciu ugody, a strona odwołująca powinna wykazać, że okoliczności tych nie była w stanie przewidzieć3.

Warto także wspomnieć, że same wątpliwości strony, które istniały w chwili zawarcia ugody nie są wystarczającą przesłanką do jej podważania4.

Naruszenie zasad współżycia społecznego jako przesłanka do uchylenia się od skutków materialnoprawnych ugody sądowej

Drugą z przesłanek do wniesienia zażalenia jest niezgodność z art. 203 § 4 k.p.c w zw. z art. 223 § 2 k.p.c czyli sprzeczność z zasadami współżycia społecznego, z prawem lub zamiar jego obejścia.

Pojęcie zasad współżycia społecznego jest niedookreślone i nieostre. Dodatkowo musi wiązać się z wykazaniem, o jakie konkretnie zasady współżycia społecznego w danym wypadku chodzi oraz na czym polega sprzeczność z nimi wskazanego działania5.  Można więc powoływać się na nie przykładowo wtedy, gdy ugoda została zawarta na skutek stresu, zmęczenia, co spowodowało zawarcie umowy mocno niekorzystnej6. 

Obie wyżej wspomniane  przesłanki są także od siebie niezależne. 

Zaskarżenie ugody po prawomocnym zakończeniu postępowania, w którym została zawarta ugoda sądowa

Uprawomocnienie postanowienia o umorzeniu postępowania znacząco utrudnia możliwość uchylenia się od skutków prawnych ugody sądowej.

W tym przypadku można na podstawie art. 189 k.p.c. wytoczyć powództwo o ustalenie nieważności ugody sądowej. Środek ten przysługuje stronie nawet w przypadku oddalenia wcześniejszego zażalenia na postanowienie o umorzeniu postępowania7.

Podsumowanie

Ugoda sądowa to bez wątpienia instrument, do którego należy zachęcać strony postępowania, gdyż wzajemne ustępstwa dają możliwość szybkiego zażegnania sporu. Niezwykle ważne jest, aby każdy z warunków ugody został dogłębnie przeanalizowany przed jej zawarciem, a jeżeli pojawią się wątpliwości warto skorzystać z pomocy specjalistów.

Sądy rzadko uwzględniają zażalenia, a jeszcze rzadziej powództwa o ustalenie nieważności ugody. Między innymi z tej właśnie przyczyny należy podejmować przemyślane decyzje.

1 Postanowienie Sądu Najwyższego dnia 8 września 1999 r. (sygn. I CKN 1321/98)

2 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 października 1998 r. (sygn. III CKN 824/98)

3 Pietrzkowski Henryk, Czynności procesowe zawodowego pełnomocnika w sprawach cywilnych, WK 2020.

4 Nagórek Marcin, Nie da się uchylić od ugody zawartej mimo wątpliwości, <www.prawo.gazetaprawna.pl>

5 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 11 września 1991 r. (sygn. III CZP 80/91)

6 Postanowienie Sądu Okręgowego w Lublinie z dnia 5 czerwca 2013 r. (sygn. III Cz 209/13)

7 Pietrzkowski Henryk, Czynności procesowe zawodowego pełnomocnika w sprawach cywilnych, WK 2020.