Przebicie zasłony korporacyjnej w polskim prawie pracy

ODRĘBNA OSOBOWOŚĆ PRAWNA SPÓŁEK KAPITAŁOWYCH

Jedną z naczelnych zasad polskiego prawa handlowego jest odrębność prawna spółek kapitałowych od wspólników – te dwa autonomiczne podmioty łączy cywilnoprawny stosunek korporacyjny¹. 

Wspomniana wyżej odrębność bywa jednak nadużywana w kontekście zależności spółek. Spółka zależna, pomimo zbieżnych składów osobowych w zarządzie lub przynależności do grupy spółek kapitałowych realizujących wspólny interes zachowuje formalnie swoją autonomię, de facto jednak jest całkowicie zależna.

POJĘCIE PRZEBICIA ZASŁONY KORPORACYJNEJ

Koncepcja ta (nazywana również przekłuciem / przebiciem welonu korporacyjnego, ang. piercing of a corporate veil), narodziła się w orzecznictwie sądów amerykańskich. W szerokim zakresie rozprzestrzeniła się także w krajach Unii Europejskiej, a w ograniczonym zakresie także w Wielkiej Brytanii. 

Najprościej rzecz ujmując, konstrukcja ta przełamuje zasadę odrębności prawnej podmiotów, dzięki czemu możliwe jest dochodzenie roszczeń od podmiotu, który formalnie nie jest związany stosunkiem prawnym².

Najlepiej obrazuje to następujący przykład: Pracownik X jest zatrudniony przez spółkę Z, która faktycznie jest w całości uzależniona od spółki Y, co widać przykładowo po składach zarządów obydwu spółek. Pracownik X zarabia za swoją pracę mniej niż jego odpowiednik na analogicznym stanowisku zatrudniony w spółce dominującej Y. W tym wypadku może wystąpić z roszczeniem, w celu ustalenia faktycznego pracodawcy i wypłaty różnicy w wynagrodzeniu.

PRZEBICIE ZASŁONY KORPORACYJNEJ W POLSKIM PRAWIE PRACY

Chociaż w prawie polskim brak jednoznacznej podstawy prawnej, która umożliwiłaby przełamywanie welonu korporacyjnego, to sądy kilkukrotnie zastosowały tę koncepcję w stosunkach z zakresu prawa pracy, poprzez wyinterpretowanie jej z przepisów Kodeksu Cywilnego oraz Kodeksu Pracy.

Zarówno sądy powszechne, jak i Sąd Najwyższy odwołując się do wyżej wspomnianych koncepcji, kilkukrotnie wskazywały na faktyczną zależność jednej spółki względem innej i nakazywały wypłatę zaległych świadczeń ze stosunku pracy, który był faktycznie świadczony dla innego podmiotu niż wskazany formalnie w umowie o pracę³.

Jak stwierdził Sąd Najwyższy: Ocena, czy umowa zlecenia ze spółką zależną została zawarta w celu obejścia przepisów o wynagrodzeniu za pracę w godzinach nadliczbowych – art. 58 § 1 k.c. w zw. z art. 300 k.p. – może wymagać wykładni art. 3 i art. 22 § 1 k.p. z uwzględnieniem koncepcji „przebicia zasłony korporacyjnej„⁴. Dało to możliwość swobodnej oceny stosunku prawnego i dochodzenia roszczeń z jego tytułu z pominięciem formalnej odrębności prawnej jednej spółki kapitałowej od innej.

WIELOŚĆ UMÓW – PRZEBICIA ZASŁONY KORPORACYJNEJ

W tym kontekście warto wspomnieć, że wykorzystanie spółki zależnej przez spółkę dominującą, w której pracownik zatrudniony jest w ramach stosunku pracy, poprzez zawarcie dodatkowej umowy zlecenia, może przynieść dla pracodawcy odwrotny efekt.

Jak podkreślił w swoim orzeczeniu Sąd Najwyższy: Umowa o pracę nie jest tylko zobowiązaniem konsensualnym, lecz wynika z wykonywania określonej pracy. Nie wyklucza to przyjęcia, że określona umowa o zatrudnienie (również umowa zlecenia) zawarta została w celu obejścia prawa (art. 58 § 1 k.c.). Gdy umowa jest przez strony wykonywana, nie może być mowy o pozorności, co jednak nie wyklucza możliwości badania, czy zawarcie umowy nie zmierzało do obejścia prawa; w szczególności przepisów o czasie pracy lub o ubezpieczeniu społecznym⁵. Pracodawca powinien być więc świadomy, że stosunek cywilnoprawny zawarty przez spółkę zależną od niego może nie chronić go przed zapłatą dodatkowych świadczeń z tytułu godzin nadliczbowych, czy składek ubezpieczeniowych.

ZDARCIE ZASŁONY KORPORACYJNEJ W PRZYPADKU RADCY PRAWNEGO ZATRUDNIONEGO W SPÓŁCE HOLDINGOWEJ

Ciekawą kwestią jest problem zatrudnienia radcy prawnego w spółce holdingowej⁶ i świadczenia przez niego usług dla spółek zależnych.

Zgodnie ze stanowiskiem Komisji Etyki Krajowej Rady Radców Prawnych: Klientem będzie zatem także spółka zależna, na rzecz której radca prawny świadczył będzie pomoc prawną będąc zatrudnionym w spółce holdingowej. Identyczna będzie ocena sytuacji, w której radca prawny, będąc zatrudnionym w jednej spółce zależnej, świadczył będzie pomoc prawną na rzecz innej spółki zależnej na polecenie osób zarządzających spółką holdingową⁷.

Komisja Etyki i Wykonywania Zawodu Krajowej Rady Radców Prawnych uznała wiec w swoim stanowisku, że niedopuszczalne jest wykonywanie pomocy prawnej na rzecz pozostałych spółek w grupie kapitałowej, tylko na podstawie umowy o pracę ze spółką holdingową. Oznacza to, że wykonywanie tego typu świadczeń wymaga odrębnej umowy i wynagrodzenia z jej tytułu. W tym przypadku również może zostać uchylony welon korporacyjny i oznaczony faktyczny pracodawca, dla którego świadczono pomoc prawną.

PODSUMOWANIE

Pracownik, który formalnie świadczył pracę dla spółki zależnej, może domagać się od faktycznego pracodawcy wypłaty należnych świadczeń np. z tytułu wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych lub wynagrodzenia, które otrzymywali pracownicy świadczący ten sam rodzaj pracy dla podmiotu dominującego.

Koncepcja przebicia zasłony korporacyjnej może stać się alternatywą dla stosowania art. 83 § 1. KC: Nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru. Jeżeli oświadczenie takie zostało złożone dla ukrycia innej czynności prawnej, ważność oświadczenia ocenia się według właściwości tej czynności. Samo zaś wykazanie braku pozorności umowy, nie chroni pracodawców przed roszczeniami pracowników.

Przełamanie welonu korporacyjnego nadal jednak nie przyjęło się w szerszym zakresie w prawie polskim i jest ograniczone do spraw z zakresu prawa pracy. Z tego powodu trudno w tym momencie wskazać, w jak szerokim zakresie doktryna ta będzie stosowana w prawie polskim.

***

¹ Opalski A., Problematyka pominięcia prawnej odrębności spółek kapitałowych, PPH 2012/8/10-20.

² Pacocha M., Przebicie zasłony korporacyjnej a związanie zapisem na sąd polubowny, PPH 2017/6/51-58.

³ Patrz Wyrok Sądu Rejonowego w Olsztynie z dnia 19 listopada 2019 (sygn r. IV P 98/19), Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 września 2014 r. ( sygn. III PK 136/13)

⁴ Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 marca 2015 r. (sygn. I PK 179/14)

⁵ Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 lipca 2018 r. (sygn. II PK 109/17)

⁶ Zoll Fryderyk (red.), Prawo bankowe. Komentarz, Tom I i II

⁷ Stanowisko Komisji Etyki i Wykonywania Zawodu Krajowej Rady Radców Prawnych z dnia 17 czerwca 2020 r.