Temat deportacji uchodźców zyskał na znaczeniu w ostatnich latach, między innymi w związku z inwazją Rosji na Ukrainę, która wywołała falę migracji do krajów Unii Europejskiej. Unia Europejska, w tym rząd Niemiec, intensywnie analizuje przepisy dotyczące deportacji. W ostatnich miesiącach pojawiły się incydenty, które znacząco wpłynęły na debatę dotyczącą imigracji. W sierpniu 2024 r. miały miejsce dramatyczne wydarzenia w niemieckim Solingen, gdzie migrant syryjski zaatakował uczestników festiwalu. Podobny incydent miał miejsce wiosną 2024 r. w Mannheim, gdzie w ataku afgańskiego nożownika zginął policjant.

Te wydarzenia wywołały wzmożoną reakcję zarówno niemieckiego rządu, jak i władz innych państw członkowskich UE. W odpowiedzi na te incydenty, władze poszczególnych krajów zaostrzyły zasady dotyczące deportacji uchodźców, szczególnie w przypadkach naruszenia przepisów imigracyjnych. 

Przepisy międzynarodowe a ochrona praw uchodźców

Kwestia deportacji uchodźców, w tym obywateli Ukrainy, podlega ścisłym regulacjom prawnym na poziomie międzynarodowym. Kluczową zasadą, której przestrzega Unia Europejska, jest zasada non-refoulement. Wynika ona z Konwencji Genewskiej dotyczącej statusu uchodźców z 1951 r., a także z Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Zgodnie z tą zasadą, państwo nie może deportować uchodźcy do kraju, gdzie jego życie lub wolność są zagrożone z powodu jego rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub poglądów politycznych.

Jednakże prawo międzynarodowe przewiduje pewne wyjątki. Deportacja może być rozważana w sytuacjach, gdy uchodźca stanowi poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa publicznego lub dopuścił się poważnych przestępstw. W kontekście ukraińskich uchodźców takie przypadki są rzadkie, jednak w obliczu niedawnych ataków, kraje UE, w tym Niemcy, są bardziej skłonne do rozważania takich środków.

Przepisy regulujące deportację uchodźców z Unii Europejskiej

Deportacja uchodźców i obywateli państw trzecich jest ściśle regulowana na poziomie Unii Europejskiej. UE, mając na celu ochronę praw człowieka, opracowała zestaw przepisów prawnych, które określają, kiedy deportacja jest możliwa, jakie prawa przysługują uchodźcom, a także jakie wyjątki są przewidziane w przypadku szczególnych zagrożeń. W artykule przedstawimy najważniejsze akty prawne regulujące deportację uchodźców, a także omówimy ich zastosowanie w kontekście kryzysu migracyjnego, zwłaszcza w związku z wojną w Ukrainie.

1. Dyrektywa Rady 2001/55/WE – Tymczasowa ochrona w przypadku masowego napływu wysiedleńców

Dyrektywa 2001/55/WE z dnia 20 lipca 2001 r. jest jednym z kluczowych aktów prawnych regulujących kwestie ochrony uchodźców w Unii Europejskiej. Ustanawia ona minimalne standardy dotyczące przyznawania tymczasowej ochrony w przypadku masowego napływu wysiedleńców. Jej głównym celem jest zapewnienie zrównoważonego rozdzielenia uchodźców pomiędzy państwa członkowskie UE i zapewnienie im tymczasowej ochrony.

Akt ten stał się szczególnie istotny po inwazji Rosji na Ukrainę w lutym 2022 r. W związku z masowym napływem uchodźców z Ukrainy, Dyrektywa została aktywowana 4 marca 2022 r., zapewniając uchodźcom ochronę i prawo do legalnego pobytu w państwach członkowskich UE. Tymczasowa ochrona przewiduje również prawo do pracy, opieki zdrowotnej i edukacji, a także dostęp do pomocy społecznej.

2. Dyrektywa 2008/115/WE – Zasady powrotu nielegalnych imigrantów

Dyrektywa 2008/115/WE w sprawie wspólnych norm i procedur dotyczących powrotów nielegalnie przebywających obywateli państw trzecich reguluje zasady, na jakich odbywa się deportacja obywateli państw trzecich, którzy przebywają na terenie UE bez legalnych dokumentów. Jej celem jest zapewnienie, że proces deportacji odbywa się w sposób zgodny z prawami człowieka, a jednocześnie zachęcanie do dobrowolnego powrotu uchodźców do ich krajów pochodzenia.

Dyrektywa ta przewiduje m.in.:

  • Procedurę wydania decyzji powrotowej.
  • Okres dobrowolnego wyjazdu, który może wynosić od 7 do 30 dni.
  • Środki mające na celu zapewnienie, że deportacja odbywa się w sposób humanitarny i zgodny z prawami podstawowymi.

3. Zalecenie Komisji (UE) 2023/682 i inne akty regulujące powroty

Zalecenie Komisji (UE) 2023/682 z dnia 16 marca 2023 r. dotyczy wzajemnego uznawania decyzji nakazujących powrót oraz przyspieszania procedur powrotu w ramach wdrażania Dyrektywy 2008/115/WE. Jego celem jest wzmocnienie współpracy pomiędzy państwami członkowskimi UE w zakresie deportacji obywateli państw trzecich, którzy nie spełniają wymogów legalnego pobytu. Oznacza to, że jeśli jeden kraj UE wyda decyzję o deportacji, inne państwa członkowskie powinny uznać tę decyzję i ułatwić powrót deportowanego.

Inne akty prawne, takie jak Rekomendacja Komisji (UE) 2017/2338, która ustanawia „Podręcznik powrotów” dla organów państw członkowskich, czy Rozporządzenie 2016/1953, ustanawiające europejski dokument podróży dla osób deportowanych, mają na celu uproszczenie procedur powrotu uchodźców i zapewnienie, że deportacja odbywa się zgodnie z międzynarodowymi standardami.

4. Karta Praw Podstawowych UE i zasada non-refoulement

Zasada non-refoulement, będąca kluczowym elementem prawa międzynarodowego dotyczącego ochrony uchodźców, jest również częścią prawa UE, dzięki Karcie Praw Podstawowych. Zgodnie z art. 19 Karty, nikt nie może zostać deportowany ani poddany ekstradycji do państwa, w którym grozi mu kara śmierci, tortury lub inne nieludzkie lub poniżające traktowanie. Ta zasada jest ściśle przestrzegana w przypadku deportacji uchodźców, co oznacza, że deportacja do niebezpiecznego kraju nie jest możliwa.

Ponadto, zasada ta jest wspierana przez art. 78 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, który określa zasady dotyczące udzielania ochrony uzupełniającej i międzynarodowej dla uchodźców, a także dla osób wysiedlonych w wyniku konfliktów zbrojnych.

5. Zastosowanie przepisów w praktyce: Wojna w Ukrainie

W związku z wojną na Ukrainie, przepisy dotyczące ochrony uchodźców i ich deportacji zostały szeroko zastosowane. Unia Europejska, aktywując Dyrektywę 2001/55/WE, wprowadziła tymczasową ochronę dla uchodźców z Ukrainy, zapewniając im szerokie prawa i ochronę przed deportacją. Niemniej jednak, każda osoba, która narusza przepisy prawa imigracyjnego w państwach członkowskich, może podlegać procedurze deportacyjnej, o ile nie grozi jej niebezpieczeństwo w kraju pochodzenia.

Podsumowanie

Unia Europejska dysponuje bogatym zestawem przepisów, które mają na celu regulację kwestii deportacji obywateli państw trzecich, w tym uchodźców. Prawo UE stara się zachować równowagę między ochroną praw uchodźców a potrzebą zapewnienia bezpieczeństwa narodowego i porządku publicznego. Przestrzeganie zasady non-refoulement jest kluczowym elementem polityki deportacyjnej, a akty takie jak Dyrektywa 2001/55/WE i Dyrektywa 2008/115/WE odgrywają fundamentalną rolę w tej dziedzinie.

prof. Nataliia Mushak jest ukraińską adwokatką, profesorem prawa na Uniwersytecie Lotniczym w Kijowie i prawniczką w kancelarii DSK. Specjalizuje się m.in. w prawie UE i reaserchu naukowym; jest stypendystką Funduszu Obywatelskiego im. Henryka Wujca – w ramach pracy badawczej wzięła w 2023 r. udział w projekcie dotyczącym korytarzy humanitarnych dla uchodźców.