Zabezpieczenie roszczeń w procesach na gruncie umów o roboty budowlane

Faktem powszechnie znanym jest to, że procesy sądowe przed sądami powszechnymi (a nawet przed sądami arbitrażowymi) są długotrwałe. Natomiast procesy na gruncie umów o roboty budowlane są wyjątkowo długotrwałe. Niejednokrotnie konieczne jest bowiem przesłuchanie w nich dużej liczby świadków (różnych uczestników procesu budowlanego), a następnie przeprowadzenie dowodów z opinii biegłych, co powoduje, że procesy takie trwają nawet kilka lat. Przy tak długotrwałym procesie, finalne uzyskanie korzystnego dla powoda rozstrzygnięcia nie zapewnia mu odpowiedniej ochrony prawnej, a w przypadku procesów o zapłatę wykonanie orzeczenia może okazać się niemożliwe, gdy dłużnik wyzbył się w toku procesu majątku.

Remedium na te problemy może stanowić zabezpieczenie roszczenia dochodzonego przez stronę umowy o roboty budowlane. Możliwe jest to zarówno w sytuacji, gdy roszczenie dochodzone jest przed sądem powszechnym, jak i przed sądem arbitrażowym. Pod względem czasu – zarówno przed wszczęciem procesu, jak i w jego toku – do czasu prawomocnego zakończenia postępowania. W toku takiego postępowania ustawodawca wprowadził ułatwienia proceduralne co do wykazywania faktów, poprzestając na wymogu uprawdopodobnienia roszczenia i uprawdopodobnienia interesu prawnego w uzyskaniu zabezpieczenia. W sprawach innych niż dotyczące roszczeń pieniężnych, możliwe jest także zabezpieczenie przeciwko Skarbowi Państwa (m.in. dotyczy to inwestycji infrastrukturalnych w zakresie roszczeń o ustalenie czy roszczeń o ukształtowanie, w których stroną jest Skarb Państwa działający poprzez Generalnego Dyrektora Dróg Krajowych i Autostrad).

Moment złożenia wniosku o zabezpieczenie i wysokość opłat sądowych

Jak wskazano powyżej, ustawodawca jest liberalny w zakresie czasu, w którym złożenie wniosku o zabezpieczenie jest dopuszczalne. Możliwe to jest nie tylko w toku konkretnego postępowania, ale także przed złożeniem pozwu do sądu. W przypadku jednak udzielenia zabezpieczenia w takim przedprocesowym trybie, sąd udzielający zabezpieczenia wyznacza termin na złożenie pozwu – nie dłuższy jednak niż 2 tygodnie. W ciągu tego czasu konieczne jest złożenie pozwu o całość roszczenia objętego zabezpieczeniem. W przeciwnym wypadku zabezpieczenie upadnie.

Gdy wniosek o zabezpieczenie składany jest w toku postępowania, na potrzeby uprawdopodobnienia można wykorzystać wszelkie dowody przeprowadzone w toku trwającego postępowania. Gdy wniosek składany jest PRZED wszczęciem postępowania, samodzielnymi dowodami załączonymi do wniosku o zabezpieczenie należy uprawdopodobnić roszczenie i interes prawny w uzyskaniu zabezpieczenia.

Często zdarza się także, że wniosek o zabezpieczenie roszczenia składany jest w ramach pisma inicjującego postępowanie (często stanowi integralną część pozwu). W takiej sytuacji sam wniosek o zabezpieczenie nie podlega oddzielnej opłacie sądowej. Opłacie sądowej podlega natomiast tylko pismo inicjujące postępowanie.

W innych przypadkach, wniosek o zabezpieczenie roszczenia podlega opłacie sądowej. W aktualnym stanie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, jest to 100 złotych w przypadku roszczeń majątkowych (to przypadek, który dotyczy roszczeń z umowy o roboty budowlane) i 40 złotych w przypadku roszczeń niemajątkowych (trudno jednak wyobrazić się tego typu roszczenia w przypadku umów o roboty budowlane).

Przesłanki uzyskania zabezpieczenia

Aby uzyskać środek tymczasowy w postaci zabezpieczenia roszczenia należy uprawdopodobnić roszczenie i interes prawny w uzyskaniu zabezpieczenia.

Uprawdopodobnienie ma charakter odformalizowany¹. Uprawdopodobnienie roszczenia może nastąpić w każdy możliwy sposób². Uprawdopodobnienie ma dać sądowi słuszną podstawę do przypuszczenia o istnieniu roszczenia³.

Postępowanie zabezpieczające stanowi przyspieszone, odformalizowane postępowanie, w ramach którego wymagane jest nie udowodnienie, lecz uprawdopodobnienie istnienia roszczenia podlegającego zabezpieczeniu i uprawdopodobnienie interesu prawnego w udzieleniu zabezpieczenia, a zatem zgodnie z art. 243 kpc nie jest konieczne zachowanie szczegółowych przepisów o postępowaniu dowodowym⁴. Odformalizowany charakter uprawdopodobnienia wymaganego na potrzeby udzielenia zabezpieczenia roszczenia rzutuje na sposób oceny materiału dowodowego zaoferowanego na etapie składania wniosku o udzielenie zabezpieczenia⁵. Uprawdopodobnienie roszczenia może nastąpić w każdy możliwy sposób, ma ono dać sądowi słuszną podstawę do przypuszczenia o istnienia roszczenia, na podstawie kryterium wiarygodności roszczenia⁶. Uprawniony powinien przedstawić i uzasadnić twierdzenia stanowiące podstawę dochodzonego roszczenia⁷. Uprawdopodobnienie odnosi się w praktyce zarówno do okoliczności faktycznych (na których opiera się roszczenie i które powinny być przedstawione, a ich istnienie prawdopodobne w świetle dowodów oferowanych przez uprawnionego), jak i do podstawy prawnej roszczenia (która powinna być również uprawdopodobniona w tym znaczeniu, że dochodzone roszczenie znajduje podstawę normatywną).

Zgodnie z art. 730¹ § 2 kpc, interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia istnieje natomiast wtedy, gdy brak zabezpieczenia uniemożliwi lub poważnie utrudni wykonanie zapadłego w sprawie orzeczenia lub w inny sposób uniemożliwi lub poważnie utrudni osiągnięcie celu postępowania w sprawie.

Cel zabezpieczenia będzie mógł być osiągnięty, o ile udzielona ochrona będzie należyta. Przyjmuje się, że należyta ochrona polega na usunięciu naruszenia lub zagrożenia naruszenia praw⁸.

Zagrożenie to może wynikać z okoliczności towarzyszących sprawie, a w szczególności sytuacji finansowej dłużnika i podmiotów z nim powiązanych lub planowane przez te podmioty działania⁹.

Interes prawny w uzyskaniu zabezpieczenia przejawia się także w zapobieżeniu szkodzie lub innym negatywnym następstwom, które mimo ostatecznego, korzystnego rozstrzygnięcia na rzecz wnoszącego o zabezpieczenie, dotknęłyby ten podmiot. Zgodnie z poglądem prezentowanym w doktrynie, interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia może przejawiać się też w „usunięciu lub zapobieżeniu wyrządzenia szkody uprawnionemu w toku postępowania dlatego, że sprawa nie została jeszcze prawomocnie zakończona”¹⁰.

Art. 730¹ kpc pojęcie interesu prawnego ujmuje zatem dość szeroko, co w praktyce oznacza możliwość wskazywania przez uprawnionego na wiele okoliczności, które mogą uzasadniać udzielenie zabezpieczenia¹¹.

Najczęściej interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia określa się jako obiektywną w świetle obowiązujących przepisów, czyli wywołaną rzeczywistą koniecznością ochrony określonej sfery prawnej, potrzebę uzyskania orzeczenia sądowego odpowiedniej treści. W związku z tym, że celem zabezpieczenia jest udzielenie tymczasowej ochrony prawnej podmiotom potrzebującym tej ochrony, interes prawny istnieje w przypadku, gdy zachodzi potrzeba zapewnienia uprawnionemu „należytej ochrony prawnej”, zanim uzyska on ochronę definitywną (ostateczną), czyli zanim zostanie osiągnięty cel postępowania w sprawie, w związku z którym następuje udzielenie zabezpieczenia. Z kolei „należyta ochrona prawna” polega na usunięciu naruszenia albo zagrożenia naruszenia praw uprawnionego¹².

W praktyce, na gruncie przepisów zawartych w art. 730 i n. kpc, celem udzielenia zabezpieczenia jest zwiększenie skuteczności postępowania cywilnego poprzez zapewnienie, że pomimo upływu czasu koniecznego dla rozstrzygnięcia sprawy możliwym będzie osiągnięcie zamierzonych przez stronę celów tego postępowania. W tym też szeroko pojmowanym zakresie dokonywać należy oceny łącznego zaistnienia przesłanek określonych w art. 730¹ § 1 kpc, a warunkujących udzielenie zabezpieczenia w postaci uprawdopodobnienia roszczenia i interesu prawnego w uzyskaniu zabezpieczenia, zdefiniowanego w § 2 cytowanego przepisu¹³.

Zabezpieczenie roszczeń pieniężnych a zabezpieczenie roszczeń niepieniężnych – podstawowe różnice

Dla określenia możliwych sposobów zabezpieczenia, kluczowy jest podział na zabezpieczenia roszczeń pieniężnych i niepieniężnych.

Polska procedura cywilna przewiduje zamknięty katalog sposobów zabezpieczenia roszczeń pieniężnych. Sąd nie może wyjść poza katalog przewidziany w art. 747 kpc. W praktyce sądowej najczęściej udzielane są zabezpieczenia najmniej inwazyjne – takie jak ustanowienie hipoteki przymusowej czy zajęcie wierzytelności innej niż z rachunku bankowego i innych praw majątkowych. Dla uzyskania dotkliwych dla obowiązanego sposobów zabezpieczenia (takich jak zajęcie rachunku bankowego czy ustanowienie zarządu przymusowego), konieczne jest uprawdopodobnienie szczególnie nagannych działań po stronie obowiązanego, związanych przede wszystkich z wyzbywaniem się majątku.

Natomiast zabezpieczenie roszczeń niepieniężnych może nastąpić w taki sam sposób jak zabezpieczenie roszczeń pieniężnych, a ponadto w ramach otwartego katalogu innych potencjalnych sposobów zabezpieczenia opisanych w art. 755 § 1 kpc. W takim przypadku sąd nie jest związany językowym opisem sposobów zabezpieczenia. Jest to szczególnie widoczne w przypadku zabezpieczenia, w ramach których sąd modyfikuje tymczasowo treść stosunku prawnego łączącego strony lub wstrzymuje wykonanie skonkretyzowanej umowy, by zapewnić stronom na czas procesu należytą ochronę prawną. Przy kontraktach budowlanych, w których zastrzeżone są ścisłe terminy wykonania i najczęściej kary umowne za niedotrzymanie terminów, sądowe rozstrzygnięcie tymczasowe może dać podstawy do niezawinionego wstrzymania się z wykonywaniem zobowiązań z umowy. Bez takiego rozstrzygnięcia i przy napiętych harmonogramach, ochrona prawna na tle umów prawnych mogłaby być jedynie następcza. Instytucja zabezpieczenia roszczenia daje natomiast możliwość uzyskania ochrony prawnej uprzedniej.

Problem zabezpieczenia roszczeń przeciwko Skarbowi Państwa przy inwestycjach infrastrukturalnych

Ustawodawca przewidział zakaz zabezpieczenia na mieniu Skarbu Państwa. Dotyczy to jednak wyłącznie zabezpieczenia roszczeń pieniężnych przeciwko Skarbowi Państwa (art. 749 kpc). Nie dotyczy to tzw. nowacyjnych zabezpieczeń roszczeń pieniężnych opisanych w art. 753¹ kpc (np. zabezpieczenie rent), ale trudno wyobrazić sobie, by przepis ten miał doniosłe znaczenie na tle typowych sporów na gruncie umów o roboty budowlane.

Zakaz zabezpieczania roszczeń pieniężnych przeciwko Skarbowi Państwa ma szczególne znaczenie w przypadku inwestycji infrastrukturalnych realizowanych przez Skarb Państwa poprzez Generalną Dyrekcję Dróg Krajowych i Autostrad. Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad jest centralnym urzędem administracji rządowej obsługującym organ w postaci Generalnego Dyrektora. Tym samym Generalna Dyrekcja nie ma podmiotowości prawnej (zdolności prawnej, zdolności sądowej), a działania tego urzędu (Dyrekcji) i organu (Generalnego Dyrektora – statio fisci) stanowią w sferze cywilnoprawnej działania Skarbu Państwa. Tym samym nie jest dopuszczalne uzyskanie zabezpieczenia roszczeń pieniężnych przeciwko temu podmiotowi.

Natomiast podmioty realizujące inwestycje infrastrukturalne, w szczególności drogi ekspresowe i autostrady, mogą uzyskać przeciwko Skarbowi Państwa zabezpieczenie roszczeń niepieniężnych. W szczególności może dotyczyć to roszczeń o ustalenie (art. 189 kpc), czy też roszczeń o ukształtowanie (np. opartych na przepisach dotyczących tzw. klauzuli rebus sic stantibus).

Podsumowanie

Zabezpieczenie roszczeń opartych na umowach o roboty budowlane może stanowić remedium na długotrwałe procesy sądowe. W sprawach o zapłatę może zapewnić realne zaspokojenie po wygranym procesie sądowym, w szczególności co do dłużników w trudnej sytuacji finansowej lub podejmujących działania na szkodę wierzycieli.

Natomiast w przypadku roszczeń niepieniężnych, może zapewnić realną ochroną prawną podmiotowi inicjującemu postępowanie, bo osiągnąć cel postępowania mimo jego długotrwałości. O ile w przypadku roszczeń pieniężnych, dla aktualnej sytuacji wierzyciela zabezpieczenie nie ma większego znaczenia (bowiem zabezpieczone środki nie trafiają do rąk wnioskodawcy, lecz do depozytu), o tyle w przypadku roszczeń niepieniężnych zabezpieczenie często oznacza uzyskanie natychmiastowej, uprzedniej ochrony prawnej. Zabezpieczenie roszczeń niepieniężnych może zapewnić realną ochroną prawną (realne korzyści tymczasowe) już w toku procesu, by nawet długotrwały proces, nie był pozbawiony celowości jego prowadzenia do etapu prawomocnego rozstrzygnięcia. Sąd może uregulować w tym trybie prawa i obowiązki stron na czas procesu, w szczególności wstrzymać wykonywanie spornych umów, co może uchronić wnioskodawcę od roszczeń drugiej strony wynikających ze spornej umowy.

Celowa jest, w każdym stanie sprawy, weryfikacja zasadności złożenia wniosku o zabezpieczenie – tym bardziej, że procesy dotyczące umów o roboty budowlane z uwagi na ich specyfikę są niezwykle długotrwałe.

O proceduralnych aspektach procesów na tle umowy o roboty budowlane zawieranych w trybie zamówień publicznych pisaliśmy także tutaj.

***

¹ Z. Woźniak (w:) J. Gołaczyński (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne. Komentarz, Warszawa 2012, s. 29.

² Tamże.

³ Tamże.

⁴ Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 lutego 2014 roku, sygn. akt I ACz 282/14, SIP LEX 1467035.

⁵ Tamże.

⁶ Tamże.

⁷ Tamże.

⁸ J. Jagieła, (w:) Kodeks postępowania cywilnego, Tom II, Komentarz do artykułów 506-1088, Warszawa 2006.

⁹ Tamże.

¹⁰ Tamże.

¹¹ Postanowienie Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 7 maja 2012 roku, I ACz 824/12, dostępne w SIP LEX nr 1164684.

¹² Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 1 lutego 2013 roku, I ACz 165/13, dostępne w SIP LEX nr 1271931.

¹³ Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 8 maja 2013 roku, I ACa 113/13, dostępny w SIP LEX nr 1378844.