Rewolucja w zakresie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych – projekt nowych przepisów

Na początku warto przytoczyć katalog podmiotów uznawanych za podmiot zbiorowy. Podmiotem zbiorowym jest osoba prawna, jednostka organizacyjna niemającą osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, w tym również spółka handlowa z udziałem Skarbu Państwa, jednostka samorządu terytorialnego lub związek takich jednostek, spółka kapitałowa w organizacji, podmiot w stanie likwidacji oraz przedsiębiorca niebędący osobą fizyczną, z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków.

STAN PRAWNY NA DZIŚ

W obecnym stanie prawnym, konieczne jest wcześniejsze skazanie konkretnej osoby fizycznej aby móc ukarać podmiot zbiorowy. 

Po spełnieniu tego wymogu, w drugiej kolejności trzeba wykazać, że podmiot zbiorowy nie dochował staranności przy wyborze danej osoby fizycznej, która popełniła czyn zabroniony oraz nie podjął odpowiednich czynności nadzorczych nad tą osobą. 

Należy również wykazać, że w wyniku przestępstwa popełnionego przez osobę fizyczną podmiot zbiorowy uzyskał korzyści oraz udowodnić istnienie związku pomiędzy skazaną osobą fizyczną a podmiotem zbiorowym.

Z uwagi na powyższe ograniczenia, pomimo że stosowne uregulowania istnieją w Polsce od kilkunastu lat, są nieefektywne. W uzasadnieniu projektu ustawy wskazano, że liczba spraw prowadzonych wobec podmiotów zbiorowych jest niewielka. W 2015 roku do sądów wpłynęło 14 spraw, w 2014 roku – 31 spraw, w 2013 roku – 26 spraw, dlatego zdecydowano się na wprowadzenie zmian.

PROPONOWANE ZMIANY

I. Brak uprzedniego skazania

Projekt nowej ustawy zakłada, że ukaranie podmiotu zbiorowego będzie możliwe bez uprzedniego skazania osoby fizycznej.

Kluczowa zmiana polega na wyeliminowaniu uprzedniego skazania osoby fizycznej jako warunku odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Ta obowiązująca obecnie przesłanka formalna ma być zastąpiona przesłanką materialną, polegającą na ustaleniu, że osoba fizyczna pełniąca określone funkcje w podmiocie zbiorowym popełniła czyn zabroniony, które przyniósł lub mógł przynieść temu podmiotowi zbiorowemu korzyść.

Kwestia ta będzie mogła być rozstrzygnięta samodzielnie przez sąd w postępowaniu w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, niezależnie od skazania osoby fizycznej.

Dopuszczone będzie też równoległe prowadzenie dwóch postępowań sądowych w tym zakresie. Jednego przeciwko osobie fizycznej i drugiego przeciwko podmiotowi zbiorowemu (art. 37 ust. 1 projektu ustawy).

Podkreślenia wymaga fakt, że zgodnie z projektem podmiot zbiorowy będzie mógł zostać skazany nawet w sytuacji, w której:

1. zachodzi okoliczność wyłączająca odpowiedzialność karną sprawcy czynu zabronionego, w razie śmierci sprawcy, umorzenia postępowania z powodu niewykrycia sprawcy, a także w przypadku zawieszenia postępowania w sprawie, w której nie można go ująć lub nie może on brać udziału w postępowaniu z powodu choroby psychicznej lub innej ciężkiej choroby,
2. czyn zabroniony został popełniony przez działanie lub zaniechanie wielu organów lub wielu osób,
3. skład osobowy organu uległ zmianie od chwili popełnienia czynu zabronionego,
4. nie będzie można ustalić konkretnej osoby fizycznej – sprawcy przestępstwa (art. 7 ust. 1 projektu ustawy).

II. Rozszerzenie kręgu osób za które podmiot zbiorowy poniesie odpowiedzialność

Zgodnie z zapisami art. 6 ust. 1 i 2 projektu ustawy krąg osób za które podmiot zbiorowy poniesie odpowiedzialność zostanie rozszerzony. Nie będą to jedynie członkowie organów podmiotu zbiorowego. Będą to przede wszystkim osoby działające m.in. na podstawie pełnomocnictwa lub prokury oraz osoby będące pracownikami podmiotu zbiorowego, jak również podwykonawcy oraz pracownicy i osoby działające w interesie lub na rzecz podwykonawców podmiotu zbiorowego. Warunkiem odpowiedzialności za czyny podwykonawców lub osób działających w interesie lub na rzecz podwykonawców będzie uzyskanie przez podmiot zbiorowy, chociażby pośrednio, korzyści majątkowej.

Prezentowana w projekcie ustawy koncepcja odpowiedzialności obejmuje nie tylko winę w wyborze, ale także winę w nadzorze i winę organizacyjną. Brak należytej staranności w wyborze i nadzorze nad osobą fizyczną warunkuje odpowiedzialność podmiotu zbiorowego.

W myśl projektowanego art. 6 ust. 3 ustawy ciężar dowodu w przedmiocie dochowania należytej staranności spoczywać będzie na podmiocie zbiorowym. W uzasadnieniu projektu podkreśla się, że prokurator będzie zobowiązany do dowiedzenia faktu popełnienia przestępstwa oraz do wykazania związku tego przestępstwa z działalnością podmiotu. Podmiot natomiast, dla uniknięcia odpowiedzialności, będzie zobowiązany do wykazania, iż dochował należytej staranności, postępując zgodnie z regułami ostrożności. Reguły te mogą wynikać z powszechnych standardów zawodowych, przyjętych przez dany podmiot praktyk wewnętrznych albo z ogólnych reguł roztropnego postępowania w danych okolicznościach.

III. Rozbudowanie katalogu środków zapobiegawczych

W celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, zapobiegnięcia popełnieniu nowego przestępstwa lub przestępstwa skarbowego można wobec  podmiotu zbiorowego zastosować szereg środków zapobiegawczych, w szczególności:

1. zakaz promocji i reklamy,
2. zakaz zawierania umów określonego rodzaju,
3. zakaz prowadzenia określonej działalności,
4. zakaz obciążania, na czas postępowania, bez zgody sądu, swojego majątku lub zbywania bez takiej zgody określonych przez sąd składników majątkowych,
5. zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne na czas trwania postępowania,
6. wstrzymanie wypłat dotacji lub subwencji, lub innych form wsparcia finansowego ze środków publicznych,
7. zakaz łączenia się, podziału lub przekształcania się podmiotu zbiorowego.

Zastosowanie powyżej opisanych środków zapobiegawczych może uniemożliwić podmiotowi bieżące funkcjonowanie i prowadzenie działalności gospodarczej.

IV. Zarząd przymusowy

W art. 56 projektu ustawy wprowadzono środek zapobiegawczy w postaci zarządu przymusowego. Jego stosowanie ma zapewnić prawidłowy przebieg postępowania i zabezpieczenie na poczet przyszłych kar i środków.

Należy podkreślić, że zarząd przymusowy stanowi najbardziej ingerujący w wewnętrzną strukturę podmiotu środek o charakterze tymczasowym. Z treści uzasadnienia projektu wynika, że według założeń autorów projektu będzie miał charakter subsydiarny. Jego stosowanie będzie ograniczone do sytuacji, gdy inne środki byłyby niewystarczające.

Warto wskazać, że zgodnie z art. 292a § 8 Kodeksu postępowania karnego jednym z obowiązków zarządcy przymusowego będzie zapewnienie ciągłości pracy podmiotu zbiorowego. Zarządca przymusowy zobowiązany będzie do zachowania należytej staranności. Nie będzie mógł on przy tym dokonać zmiany przedmiotu działalności przedsiębiorstwa podmiotu zbiorowego ani likwidacji tego przedsiębiorstwa.

V. Szerokie kompetencje prokuratora

Projektowane przepisy przyznają szeroki zakres kompetencji prokuratorowi, w szczególności w zakresie podejmowania decyzji o inicjowaniu postępowania oraz stosowaniu środków zapobiegawczych.

Postępowanie w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyn zabroniony prowadzi się, jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zabronionego stanowiącego podstawę tej odpowiedzialności oraz gdy przemawia za tym interes społeczny. Zgodnie z art. 35 ust. 3 projektu ustawy oceny interesu społecznego dokonuje wyłącznie prokurator, podejmując decyzję w przedmiocie zainicjowania postępowania, przedstawienia zarzutów podmiotowi zbiorowemu oraz sposobu zakończenia postępowania.

Zgodnie z art. 59 projektu ustawy w postępowaniu przygotowawczym postanowienie o zastosowaniu jednego lub kilku środków zapobiegawczych wydaje prokurator. Co prawda, postanowienie podlega zatwierdzeniu przez sąd. Sąd może także postanowić o zmianie zastosowanego przez prokuratora środka zapobiegawczego. Jednak to procedowanie trwa, a w jego trakcie podmiot musi stosować się do nałożonego na niego środka zapobiegawczego. Prokurator najpóźniej w terminie 7 dni występuje do sądu o jego zatwierdzenie, a sąd w terminie 7 dni od dnia przekazania mu postanowienia prokuratora zatwierdza, odmawia zatwierdzenia lub zmienia zastosowany  środek zapobiegawczy.

Pewnym zabezpieczeniem przed nieuzasadnionym nakładaniem zakazów przez prokuratora może być odpowiedzialność odszkodowawcza Skarbu Państwa.

VI. Podwyższenie kar

Projekt nowej ustawy zakłada również podwyższenie progu i pułapu ustawowej wysokości kar pieniężnych. Możliwa kara pieniężna wynosić ma od 30.000 do 30.000.000 złotych. (art. 17 projektu ustawy). Obecnie kary w takich przypadkach wynoszą od 1.000 do 5.000.000 złotych i nie mogą być wyższe niż 3 % przychodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym popełniono czyn zabroniony.

Projekt ustawy zakłada również odejście od powiązania wysokości kary z wysokością przychodu osiągniętego przez podmiot zbiorowy. Umożliwi to orzeczenie kary pieniężnej wobec podmiotu, który posiada majątek, a nie wykazuje przychodu.

W projekcie przewidziana jest również możliwość umorzenia postępowania, jeżeli nawet najniższa kara byłaby niewspółmierna. Ministerstwo Sprawiedliwości w uzasadnieniu projektu wskazuje, że wynika to z założenia, że omawiane postępowanie jest przeznaczone dla spraw poważnych. Nie ma być ono stosowane w sprawach drobnych.

VII. Kara polegająca na rozwiązaniu podmiotu zbiorowego

Projekt przewiduje również w szczególnych sytuacjach bardzo dotkliwą i daleko idącą karę polegającą na rozwiązaniu podmiotu zbiorowego.

Zgodnie z przyjętymi założeniami, kara ta powinna być orzekana jako ostateczny środek, w sytuacji gdy żadne inne ustawowo dostępne środki nie są w stanie zaradzić popełnianiu czynów zabronionych w przyszłości (nie są w stanie uzasadnić przekonania o dużym prawdopodobieństwie nie popełniania czynów zabronionych przez podmiot zbiorowy lub osoby, za których czyny podmiot ponosi odpowiedzialność). Warunkiem orzeczenia tej kary będzie również zagrożenie popełnionego czynu zabronionego karą co najmniej 5 lat pozbawienia wolności.

Wymierzając tę karę sąd orzeknie o przeniesieniu własności składników lub praw majątkowych podmiotu zbiorowego na rzecz Skarbu Państwa, chyba że podlegają one zwrotowi pokrzywdzonemu lub innemu uprawnionemu podmiotowi.

VIII. Środki karne

Nowa ustawa przewiduje szeroki katalog środków karnych (art. 16 projektu ustawy), które będą mogły zostać orzeczone wobec podmiotu zbiorowego. Środkami tymi są:

1. przepadek mienia lub korzyści majątkowych albo ich równowartości,
2. zakaz promocji lub reklamy prowadzonej działalności, wytwarzanych lub sprzedawanych wyrobów, świadczonych usług lub udzielanych świadczeń,
3. zakaz prowadzenia działalności gospodarczej określonego rodzaju,
4. zakaz korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia finansowego ze środków publicznych,
5. zakaz korzystania z pomocy organizacji międzynarodowych, których Rzeczpospolita Polska jest członkiem,
6. zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne,
7. obowiązek zwrotu na rzecz Skarbu Państwa równowartości wsparcia finansowego środkami publicznymi, otrzymanego od chwili popełnienia czynu zabronionego do chwili wydania orzeczenia w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego,
8. podanie wyroku do publicznej wiadomości,
9. obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę,
10. nawiązka.

Każdy z wyżej wymienionych środków może zostać wymierzony zgodnie z uznaniem sędziowskim i w celu wymuszenia na podmiocie zbiorowym odpowiednich zmian organizacyjnych.

PODSUMOWANIE

Projekt nowej ustawy, z uwagi na konsekwencje wobec podmiotów zbiorowych, wymaga:

1. weryfikacji i zbadania wewnętrznych procedur rekrutacyjnych i nadzorczych, 
2. odpowiedniej regulacji w zakresie organizacji obowiązków reprezentantów i pracowników,
3. procedury sygnalizowania o naruszeniach,
4. zapewnienia stałego nadzoru nad przestrzeganiem procedur najlepiej w ramach wyznaczonego do podejmowania tych działań organu podmiotu zbiorowego, co umożliwi reakcję na sytuację generujące możliwość naruszenia wewnętrznych  zasad i procedur.

Jeśli masz pytania dotyczące nowej ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, zapraszamy do kontaktu!