Czy zobowiązanie terminowe może przekształcić się w zobowiązanie natychmiast wymagalne?

Umowy cywilno-prawne możemy podzielić na takie, które w swojej treści mają oznaczony termin spełnienia świadczenia oraz takie, które tego terminu nie mają.  W stosunkach zobowiązaniowych termin spełnienia świadczenia należy odróżnić od wymagalności roszczenia, jednak trzeba zaznaczyć, że to właśnie upływ terminu wyznaczonego w umowie (dla zobowiązań terminowych) lub też upływ terminu oznaczonego w wezwaniu do spełnienia świadczenia (dla zobowiązań bezterminowych) ma oczywisty wpływ na kształtowanie się wymagalności, a także na opóźnienie i przedawnienie, bowiem od momentu upływu oznaczonego terminu roszczenie staje się wymagalne.

Odnośnie do powstania stanu wymagalności wypowiedział się Sąd Najwyższy uznając, że bezskuteczny upływ terminu spełnienia świadczenia jest decydujący dla oceny, iż dłużnik nie wykonał należycie zobowiązania, popadając w opóźnienie bądź zwłokę. Doniosłość prawna terminu wymagalności wiąże się przede wszystkim z jego nadejściem, natomiast terminu spełnienia świadczenia – z jego wygaśnięciem. W zasadzie oba te terminy zaczynają się równocześnie. W każdym razie początek terminu spełnienia świadczenia nie może wyprzedzać nastąpienia wymagalności wierzytelności^[1].

NATYCHMIASTOWA WYMAGALNOŚĆ ROSZCZENIA

Co jednak, jeśli zastrzeżony w umowie wzajemnej termin spełnienia świadczenia jest odległy i uzależniony od postępów i rezultatów świadczenia drugiej strony? Co, jeśli strony łączy stosunek o charakterze ciągłym z kilkoma terminami wykonania świadczenia oznaczonymi na przyszłość, a jednocześnie powstaje realne zagrożenie, że dłużnik nie spełni swojego świadczenia wzajemnego względem drugiej strony? Czy istnieje wówczas możliwość „przyspieszenia” powstania stanu wymagalności roszczenia?

W pewnym zakresie taką możliwość właśnie daje art. 458 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którego treścią wierzyciel może żądać spełnienia świadczenia bez względu na zastrzeżony termin, jeżeli:

•  dłużnik stał się niewypłacalny, 

albo

•  wskutek okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność, zabezpieczenie wierzytelności uległo znacznemu zmniejszeniu.

Powyżej wskazany przepis oznacza, że wystąpienie którejkolwiek z tych przesłanek powoduje możliwość żądania przedterminowego spełnienia świadczenia z zw. z powstaniem wymagalności roszczenia ex lege.

REGULACJA USTAWOWA ART. 458 KC – PRZESŁANKI

Pierwszą z przesłanek powodujących przekształcenie zobowiązania terminowego w niezwłocznie wymagalne jest niewypłacalność dłużnika. Kodeks cywilny nie zawiera definicji niewypłacalności. Jednakże zgodnie z poglądami doktryny w tym zakresie, na niewypłacalność mogą wskazywać takie okoliczności faktyczne lub prawne, jak np. bezskuteczne prowadzenie egzekucji przeciwko dłużnikowi przez jakiegokolwiek wierzyciela, czy zawieszenie regulowania wymagalnych wierzytelności, o ile nie mają charakteru krótkotrwałego i przejściowego^[2]. Co jednak istotne dla wierzyciela – stan niewypłacalności dłużnika nie musi zostać stwierdzony w żadnym szczególnym trybie, zwłaszcza w orzeczeniu sądu. Ponadto przyjmuje się, że natychmiastowa wymagalność, o której mowa w art. 458 KC następuje automatycznie tj. już w momencie spełnienia przesłanek, które zostały wskazane powyżej. Wierzyciel nie jest też dodatkowo obowiązany do składania jakichkolwiek oświadczeń w wyżej wymienionym zakresie względem dłużnika. W szczególności dla zastosowania art. 458 KC, wierzyciel nie musi wzywać dłużnika do spełnienia świadczenia, w określonym w wezwaniu terminie.  Niewątpliwie nie bez znaczenia pozostaje okoliczność, iż dla zastosowania art. 458 KC nie są istotne przyczyny, które doprowadzały do stanu niewypłacalności dłużnika.

Kolejną przesłanką pozwalającą skorzystać z uprawnienia wynikającego z art. 458 KC jest sytuacja, w której zabezpieczenie wierzytelności uległo znacznemu zmniejszeniu. Przy tym zmniejszenie zabezpieczenia:

•  musi powstać na skutek okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność,
•  musi być „znaczne”.

Dlatego w kontekście stosowania art. 458 KC w sytuacji, w której zabezpieczenie wierzytelności uległo znacznemu zmniejszeniu, wierzyciel musi ustalić, że w tych konkretnych okolicznościach zmniejszenie zabezpieczenia powstało z winy dłużnika oraz iż jest ono znaczne (w porównaniu do wartości zabezpieczonej wierzytelności). Dla wierzyciela powyższe ustalenia są o tyle istotne, że ciężar dowodu w zakresie ww. okoliczności spoczywa właśnie na nim.

Jednocześnie warto nadmienić, że w przypadku zobowiązań wzajemnych, żądanie natychmiastowego spełnienia świadczenia na podstawie art. 458 KC jest równoznaczne z zadeklarowaniem gotowości do równoczesnego (przedterminowego) spełnienia świadczenia wzajemnego (art. 488 KC). Co podkreśla też judykatura, przepis art. 458 KC jako wprowadzający wyjątek od zasady pacta sunt servanda, nie może być wykorzystywany na korzyść którejkolwiek ze stron, a nadto nie może być interpretowany rozszerzająco^[3].

PODSUMOWANIE

W kontekście możliwości zastosowania art. 458 KC, który umożliwia przekształcenie zobowiązania terminowego w zobowiązania natychmiast wymagalne, wierzyciel musi ustalić, że dłużnik stał się niewypłacalny albo że wskutek okoliczności za które dłużnik ponosi odpowiedzialność, zabezpieczenie wierzytelności uległo znacznemu zmniejszeniu. Po dokonaniu tych ustaleń, wierzyciel jest uprawniony do żądania od dłużnika natychmiastowego spełnienia świadczenia, bez względu na termin zastrzeżony w zawartej umowie.

Osoby do kontaktu:

Marta Dziewulska: m.dziewulska@dsk-kancelaria.pl

 ***

^[1] Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 listopada 2007 r. V CSK 267/07

^[2] R. Morek, w: Osajda, Komentarz KC, t. II, 2017, s. 956

^[3] Wyrok Sadu Najwyższego z dnia 19 czerwca 2008 r., V CSK 433/07; Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 21 maja 2014 r. I ACa 194/14